Подкастты барлық платформаларда тыңдаңыз
Күләш деген кім және неліктен біз ол кісі туралы сөз қозғап отырмыз?
Күләш Байсейітова, дау жоқ, қазақ опера өнерінің бастау бұлағы. Опера және балет театрының әртісі, қоғам қайраткері әрі депутат. Оның кәсіби жолының басталуы жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ даласындағы мәдени төңкеріспен тұспа-тұс келді. Түптеп келгенде, Күләш Байсейітованың өмірбаяны – Қазақстан тарихының жаңа дәуірінде ғұмыр кешкен әйелдің тарихы.
Өз заманының озық әртісі Күләш Байсейітованың ғұмыры 45 жасында кенеттен үзілді. Өмірден ерте кеткендіктен, ол туралы деректер көп емес, көзі тірісінде естелік жазып, жариялауға да үлгермеді.
Зерттеуші Айнаш Керней «Бұғауды бұзған қазақ даласы» кітабында өткен ғасырда көптеген әдебиеттің, соның ішінде қоғам қайраткерлерінің өмірбаяндарының сақталуына қуғын-сүргін мен отаршылдық саясат тұсау болды деп жазады. Осы себептен болар, Күләш Байсейітованың өмірі мен шығармашылығы туралы бізге жеткен дерек көп емес. Алайда Күләштің қыздары – Қарлығаш пен Раушан Байсейітовалардың анасы туралы есінде қалған естеліктер баршылық.
Бұл эпизодты дайындау үшін біз екі дереккөз тобымен жұмыс істедік. Оның біріншісі, атап өткеніміздей, әншінің отбасы, балалық шағы және өмірден өтуі туралы естеліктерді есінде ардақтап сақтаған қыздары Қарлығаш пен Раушан еді. Олардың отандық арналарға берген сұхбаттары Күләш туралы бірден-бір түпнұсқа деректер.
Екінші дереккөз – өмірбаяншылар, дегенмен олар да халық әртісінің өмірі туралы естеліктер жоқтың қасы дейді. Бүгінде қолымызда бар деректердің қатарында 2012 жылы әртістің туғанына жүз жылдығына орай профессор әрі мәдениеттанушы Ақлима Омарова жинаған жекелеген мақалалар мен жазбалар, сондай-ақ жазушы Сара Латиеваның Күләш Байсейітоваға арнаған «Бұлбұл» эсселер жинағы бар. Кітап Латиеваның өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында Күләштің замандастарымен, әріптес-дос-жарандарымен жүргізген жеке әңгіме-сырларынан тұрады.
Сонымен, Күләш Байсейітова – музыкалық театр сахнасында қазақ және шетелдік туындылардағы жетекші партиялардың тұңғыш орындаушысы. Қазір бұл театр Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры деп аталады, десе де алматылықтардың басым көбінің жадында ГАТОБ болып қала берді.
Күләш табиғатында әйел адамға тән ең жоғары дауыс – лирикалық-колоратуралық сопрано дауысына ие еді. Ал 24 жасында ол КСРО халық әртісі беделді атағын алды. Күләштің өміріндегі бұл деректерден көпшілік хабардар, бірақ оның интернаттағы өмірі, қызының өлімі, үстінен домалаған арыздар, жолдасының сатқындығы, сезімін сарқыған жұмыс жылдарынан тұратын ауыр тағдырының бір парасы айтылмай қала берді.
Өз заманының озық әртісі Күләш Байсейітованың ғұмыры 45 жасында кенеттен үзілді. Өмірден ерте кеткендіктен, ол туралы деректер көп емес, көзі тірісінде естелік жазып, жариялауға да үлгермеді.
Зерттеуші Айнаш Керней «Бұғауды бұзған қазақ даласы» кітабында өткен ғасырда көптеген әдебиеттің, соның ішінде қоғам қайраткерлерінің өмірбаяндарының сақталуына қуғын-сүргін мен отаршылдық саясат тұсау болды деп жазады. Осы себептен болар, Күләш Байсейітованың өмірі мен шығармашылығы туралы бізге жеткен дерек көп емес. Алайда Күләштің қыздары – Қарлығаш пен Раушан Байсейітовалардың анасы туралы есінде қалған естеліктер баршылық.
Бұл эпизодты дайындау үшін біз екі дереккөз тобымен жұмыс істедік. Оның біріншісі, атап өткеніміздей, әншінің отбасы, балалық шағы және өмірден өтуі туралы естеліктерді есінде ардақтап сақтаған қыздары Қарлығаш пен Раушан еді. Олардың отандық арналарға берген сұхбаттары Күләш туралы бірден-бір түпнұсқа деректер.
Екінші дереккөз – өмірбаяншылар, дегенмен олар да халық әртісінің өмірі туралы естеліктер жоқтың қасы дейді. Бүгінде қолымызда бар деректердің қатарында 2012 жылы әртістің туғанына жүз жылдығына орай профессор әрі мәдениеттанушы Ақлима Омарова жинаған жекелеген мақалалар мен жазбалар, сондай-ақ жазушы Сара Латиеваның Күләш Байсейітоваға арнаған «Бұлбұл» эсселер жинағы бар. Кітап Латиеваның өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында Күләштің замандастарымен, әріптес-дос-жарандарымен жүргізген жеке әңгіме-сырларынан тұрады.
Сонымен, Күләш Байсейітова – музыкалық театр сахнасында қазақ және шетелдік туындылардағы жетекші партиялардың тұңғыш орындаушысы. Қазір бұл театр Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры деп аталады, десе де алматылықтардың басым көбінің жадында ГАТОБ болып қала берді.
Күләш табиғатында әйел адамға тән ең жоғары дауыс – лирикалық-колоратуралық сопрано дауысына ие еді. Ал 24 жасында ол КСРО халық әртісі беделді атағын алды. Күләштің өміріндегі бұл деректерден көпшілік хабардар, бірақ оның интернаттағы өмірі, қызының өлімі, үстінен домалаған арыздар, жолдасының сатқындығы, сезімін сарқыған жұмыс жылдарынан тұратын ауыр тағдырының бір парасы айтылмай қала берді.
Балалық шағы
Күләш Байсейітованың шын есімі – Гүлбахрам Жасынқызы Бейісова. Ол 1912 жылы 12 қаңтарда дүниеге келген. Алайда туған күні ресми түрде 2 мамыр деп жазылған, ал отбасы әншінің туған күнін үнемі 12 қаңтарда атап өткен екен.
Өмірбаяны туралы тағы бір дерек, яғни әншінің туған жері де көптеген уақыт бойы талқыға салынып келді. Ресми дерек бойынша, Күләш Байсейітова сол кезде Верный деп аталған, қазіргі Алматы қаласында дүниеге келген. Бірақ шынында, ол Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Жаңаорталық ауылында дүние есігін ашқан. Қазір бұл ауыл Нарманбет деп аталады.
Осындай үлкен ауқымдағы әртістің шыққан тегі қалалық, астаналық болуы маңызды болған деген нұсқа да бар. Тағы бір деректерде Күләштің дауысын алғаш рет естіген Иосиф Сталин оны қай жердің тумасы деп сұраған екен, ал сол кезде Қазақстанда қызмет еткен Левон Мирзоян Күләш алматылық деп жауап берген көрінеді деп айтылады. Содан туған жері Алматы деп аталып кеткен. Ғалым Қабылсаят Әбішев аудандар мен облыстардың әкімшілік шекарасының өзгеруі осындай кереғарлық тудырған деп дәйектейді.
Әншінің әкесі – Жасын Бейісов етікші болған. Анасы Зибажан кір жуатын орында істеген. Замандастарының сөзінше, әншінің әкесі Балуан Шолақпен және әнші Әсет Найманбайұлымен таныс болыпты, өзі де бойына өнер қонған кісі, ән мен жырдан құр алақан болмаған.
Ғабит Мүсіреповтің Байсейітоваға арнаған «Чудо» атты шағын мақаласында әншіні өз үйінде еркелетіп Гүләш деп атаған деп жазады. Бұл еркелеткен есім кейін орыс тілінің фонетикасына сай құбылып, Күләшқа ауысып, оның сахналық есіміне айналады.
Күләштің балалық шағы туралы дерек өте аз. Мектеп жасына жеткен Күләшті балалар үйіне бергені белгілі. Кейін анасы қызын балалар үйінен алып кеткенімен, 12 жасында Гүлбахрамды Алматыдағы интернатқа береді. Ол интернаттағы оқуын аяқтамаған: 15 жасқа толғанда педагогикалық техникумға оқуға түседі.
Өмірбаяны туралы тағы бір дерек, яғни әншінің туған жері де көптеген уақыт бойы талқыға салынып келді. Ресми дерек бойынша, Күләш Байсейітова сол кезде Верный деп аталған, қазіргі Алматы қаласында дүниеге келген. Бірақ шынында, ол Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Жаңаорталық ауылында дүние есігін ашқан. Қазір бұл ауыл Нарманбет деп аталады.
Осындай үлкен ауқымдағы әртістің шыққан тегі қалалық, астаналық болуы маңызды болған деген нұсқа да бар. Тағы бір деректерде Күләштің дауысын алғаш рет естіген Иосиф Сталин оны қай жердің тумасы деп сұраған екен, ал сол кезде Қазақстанда қызмет еткен Левон Мирзоян Күләш алматылық деп жауап берген көрінеді деп айтылады. Содан туған жері Алматы деп аталып кеткен. Ғалым Қабылсаят Әбішев аудандар мен облыстардың әкімшілік шекарасының өзгеруі осындай кереғарлық тудырған деп дәйектейді.
Әншінің әкесі – Жасын Бейісов етікші болған. Анасы Зибажан кір жуатын орында істеген. Замандастарының сөзінше, әншінің әкесі Балуан Шолақпен және әнші Әсет Найманбайұлымен таныс болыпты, өзі де бойына өнер қонған кісі, ән мен жырдан құр алақан болмаған.
Ғабит Мүсіреповтің Байсейітоваға арнаған «Чудо» атты шағын мақаласында әншіні өз үйінде еркелетіп Гүләш деп атаған деп жазады. Бұл еркелеткен есім кейін орыс тілінің фонетикасына сай құбылып, Күләшқа ауысып, оның сахналық есіміне айналады.
Күләштің балалық шағы туралы дерек өте аз. Мектеп жасына жеткен Күләшті балалар үйіне бергені белгілі. Кейін анасы қызын балалар үйінен алып кеткенімен, 12 жасында Гүлбахрамды Алматыдағы интернатқа береді. Ол интернаттағы оқуын аяқтамаған: 15 жасқа толғанда педагогикалық техникумға оқуға түседі.
Театрдағы жұмыс, Айман мен Жібек рөлдері
Күнделігіндегі бірлі-жарым жазбаларында Күләш 1929 жылы Қазақ драма театрына шақырылғанын жазады. Сол жылдары ол Қызылордадан Алматыға жаңа қоныс аударған еді. Бүгін ол Мұхтар Әуезов атындағы мемлекеттік академиялық театр деп аталады. Әртіс алғашқы жылдары репертуары жұтаң, ал театрдың өзі аралас, яғни драмалық және музыкалық болғанын жазған.
Күләштің жұлдызын жаққан қойылым 1933 жылы болды. Бұл Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған «Еңлік Кебек» пьесасы еді. Күләш бас кейіпкер Еңлікті сомдап, симфониялық оркестрмен өнер көрсеткен тұңғыш қазақ қызына айналды.
1933 жылы басқа театрда, яғни кейін ГАТОБ атанған музыкалық театрда жас әртістерді даярлайтын курстар ашылып, оған Күләш та жазылады.
Музыкалық театрдың алғашқы қойылымдарының бірі – Мұхтар Әуезовтің либреттосына және Иван Коцыктың музыкасына жазылған «Айман Шолпан» комедиясы болды. Айманның рөлін труппаға енді қосылған Күләш сомдады. Бұл музыкалық комедия оның мансап жолындағы ең маңызды кезең екені рас.
Жалпы, отыз үшінші жыл көрнекті жұмыстардың көзайымына айналды. Еңлік пен Айман рөлдерінен бөлек, Байсейітова Брусиловскийдің музыкасына, Ғабит Мүсіреповтің либреттосына жазылған «Қыз Жібек» операсында Жібектің партиясын орындады. Бұл қойылым 1934 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігінде көрерменге жол тартты, содан кейін музыкалық театр опера және балет театры деген мәртебеге ие болса, Байсейітова КСРО Халық әртісі атағын алды.
Күләштің жұлдызын жаққан қойылым 1933 жылы болды. Бұл Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған «Еңлік Кебек» пьесасы еді. Күләш бас кейіпкер Еңлікті сомдап, симфониялық оркестрмен өнер көрсеткен тұңғыш қазақ қызына айналды.
1933 жылы басқа театрда, яғни кейін ГАТОБ атанған музыкалық театрда жас әртістерді даярлайтын курстар ашылып, оған Күләш та жазылады.
Музыкалық театрдың алғашқы қойылымдарының бірі – Мұхтар Әуезовтің либреттосына және Иван Коцыктың музыкасына жазылған «Айман Шолпан» комедиясы болды. Айманның рөлін труппаға енді қосылған Күләш сомдады. Бұл музыкалық комедия оның мансап жолындағы ең маңызды кезең екені рас.
Жалпы, отыз үшінші жыл көрнекті жұмыстардың көзайымына айналды. Еңлік пен Айман рөлдерінен бөлек, Байсейітова Брусиловскийдің музыкасына, Ғабит Мүсіреповтің либреттосына жазылған «Қыз Жібек» операсында Жібектің партиясын орындады. Бұл қойылым 1934 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігінде көрерменге жол тартты, содан кейін музыкалық театр опера және балет театры деген мәртебеге ие болса, Байсейітова КСРО Халық әртісі атағын алды.
Тәртіп пен жоғары шеберлік
Алайда Күләштің шығармашылығында тамаша табысқа ие болғанымен, оған драмадан операға өту оңайға соқпады. Әншінің пікірінше драма театрының да, операның да әртістері үшін: талант, шеберлік және музыканы терең сезіну дейтін үш қасиет өте маңызды. Өзі осы аталған үш қасиеттен бөлек, адалдықты да жоғары қойды. Күләш театр әртістерін өз ішіне үңіліп, ой елегінен өткізбейді, қателерімен жұмыс істемейді деп сынаған. Көп жағдайда ол мұны театр сыншылары мен актерлердің арасында кері байланыстың болмауымен түсіндіреді. Күләш әртістің пісіп-жетілуіне, шеберлігін шыңдауына сынның өз септігін тигізетініне сенімді болды. Бірақ әртіс бәрінен бұрын өз-өзіне қатал болып, кейде техника жетпейді деп өзін сынаған да кездері болды.
Әрине, Күләш өзінің сирек кездесетін музыкалық қабілетін қатаң тәртіп пен өз ісіне деген адалдығы арқылы қылыштың жүзіндей қайрап, шыңдады. Кейбір зерттеушілер әншінің бұл қасиетін әскердегідей қатаң тәртіпке бағындырған интернаттық өмірден алған тәжірибесімен байланыстырды.
Әрине, Күләш өзінің сирек кездесетін музыкалық қабілетін қатаң тәртіп пен өз ісіне деген адалдығы арқылы қылыштың жүзіндей қайрап, шыңдады. Кейбір зерттеушілер әншінің бұл қасиетін әскердегідей қатаң тәртіпке бағындырған интернаттық өмірден алған тәжірибесімен байланыстырды.
«Мен өксіп жылап, рөлді жан дүниемнен өткеретінмін, егіліп шын жылайтынмын. Бірақ бұл менің көңіл-күйімді одан сайын нашарлатқан екен», – деп жазыпты Күләш. Ол мұны «натурализмді көмкерген кездеме» немесе рөлге шамадан тыс кіру деп атады.
Күләш образға жан-тәнімен кіріп қана қоймай, көп уақытын мәнмәтінге үңілуге арнады. Мысалы, «Қыз Жібек» операсындағы әйгілі рөлі үшін Күләш Ыбырайдың лирикасын зерттеп, Ақан Серінің, Біржан Салдың орындауындағы жырларды тыңдап, заманауи әрі ұлттық нақыштағы дыбыстармен эксперимент жасады.
Бұл тәжірибе кейінірек қазақ халқының дәстүрі мен еуропалық опера өнерінің синтезі деп аталды.
Бірде гастрөлдік сапарда Күләштің қызуы қырық градусқа дейін көтеріліп, ауырып жатып қалады. Оның жары – Қанабек Байсейітов биші Шара Жиенқұловадан «Қыз Жібектің» кезекті қойылымында Күләштің орнына өнер көрсетуін өтініп сұрайды. Шара естелігінде «би билеп жатқан кезімде аяғына пима киген Күләш сахнаға шығып, рөлін өз сомдайтынын айтты» деп еске алады. Сырқаттанып тұрғанына қарамастан бәрін еңсеріп, өнерін ортаға салған екен.
Ақлима Омарованың жинағында жарияланған күнделіктерінде Байсейітова өзі сахнада сомдаған батыр әйелдерді еске алыпты. Кеңес әйелі ретінде ол әділетсіздікке қарсы тұрып, өз еркіндігі үшін күрескен батыр әйелдердің өмір тарихын ұнатқан. Кейде Күләшқа бүкілодақтық даңқ әкелген Жібек рөлі оның жанына жақын болмағандай көрінеді.
Бұл тәжірибе кейінірек қазақ халқының дәстүрі мен еуропалық опера өнерінің синтезі деп аталды.
Бірде гастрөлдік сапарда Күләштің қызуы қырық градусқа дейін көтеріліп, ауырып жатып қалады. Оның жары – Қанабек Байсейітов биші Шара Жиенқұловадан «Қыз Жібектің» кезекті қойылымында Күләштің орнына өнер көрсетуін өтініп сұрайды. Шара естелігінде «би билеп жатқан кезімде аяғына пима киген Күләш сахнаға шығып, рөлін өз сомдайтынын айтты» деп еске алады. Сырқаттанып тұрғанына қарамастан бәрін еңсеріп, өнерін ортаға салған екен.
Ақлима Омарованың жинағында жарияланған күнделіктерінде Байсейітова өзі сахнада сомдаған батыр әйелдерді еске алыпты. Кеңес әйелі ретінде ол әділетсіздікке қарсы тұрып, өз еркіндігі үшін күрескен батыр әйелдердің өмір тарихын ұнатқан. Кейде Күләшқа бүкілодақтық даңқ әкелген Жібек рөлі оның жанына жақын болмағандай көрінеді.
Цензура және әйелдермен ынтымақтастық
Әлбетте, әртістің жанына Бейімбет Майлиннің либреттосына жазылған Евгений Брусиловскийдің «Жалбыр» операсындағы Хадиша рөлі жақын болды. Күләш операда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен кейінгі кезең толық бейнеленгенін, ал өзі Хадиша бейнесі арқылы сол жылдары өмір сүрген барлық әйел затының қайғы-қасіретін көрсете алғанын айтқан екен. Дәурені жүріп тұрған байлардың Хадиша сияқты қыздардың жауы болғанын, езілген қазақ әйелінің наразылығын көрсетудің маңызы зор екенін сөз еткен. Алайда саяси оқиғаларға қатысты болғаны сол жылдары «Жалбыр» операсының танымал болуына жол бермеді.
«Ер Тарғын» операсындағы Ақжүністі Күләш сұлу әрі нәзік деп сипаттаған.
Десе де бұл рөл оған оңайға соққан жоқ, хан қызының образы бойында қарсылық тудырып, көңіліне жақпағаны рас. Ол Ақжүністі арамза, зұлым деп атаған. Дегенмен, бұған қарамастан, бұл опера қазақ операсының нық тұрып, қалыптасу жолындағы алғашқы опералардың бірі ретінде Күләш оны мақтан тұтқан. Музыкалық театрдың гастрөлдік сапарларында операны Ленинград сахнасында қояды, бірақ «Жалбыр» сияқты ол да кеңестік цензураға ұшырап, сирек қойылады.
Әйелдерге деген жанашырлық пен салиқалы қатынас әртістің сахнадағы рөлдерімен ғана шектелген жоқ. Күләш «Біржан-Сара» операсының атауында Сараның есімі аталуына бірден бір себепкер болған жан. Бұл туралы халық әртісі Байғали Досымжанов сабақтайды. Әуел баста операның авторы Мұқан Төлебаев оны жай ғана «Біржан» деп атамақ болған. Бірақ Күләш Сараның да есімін қосуды ұсынады, себебі Сара да Біржаннан бір мысқал кем емес аты елге танылған ақын, домбырашы еді.
«Ер Тарғын» операсындағы Ақжүністі Күләш сұлу әрі нәзік деп сипаттаған.
Десе де бұл рөл оған оңайға соққан жоқ, хан қызының образы бойында қарсылық тудырып, көңіліне жақпағаны рас. Ол Ақжүністі арамза, зұлым деп атаған. Дегенмен, бұған қарамастан, бұл опера қазақ операсының нық тұрып, қалыптасу жолындағы алғашқы опералардың бірі ретінде Күләш оны мақтан тұтқан. Музыкалық театрдың гастрөлдік сапарларында операны Ленинград сахнасында қояды, бірақ «Жалбыр» сияқты ол да кеңестік цензураға ұшырап, сирек қойылады.
Әйелдерге деген жанашырлық пен салиқалы қатынас әртістің сахнадағы рөлдерімен ғана шектелген жоқ. Күләш «Біржан-Сара» операсының атауында Сараның есімі аталуына бірден бір себепкер болған жан. Бұл туралы халық әртісі Байғали Досымжанов сабақтайды. Әуел баста операның авторы Мұқан Төлебаев оны жай ғана «Біржан» деп атамақ болған. Бірақ Күләш Сараның да есімін қосуды ұсынады, себебі Сара да Біржаннан бір мысқал кем емес аты елге танылған ақын, домбырашы еді.
Жеке өмірі мен балалары
Күләштің жары — қазақ кеңес режиссері, драматург, актер Қанабек Байсейітов әншіден жеті жас үлкен еді. Қанабектің өзі жас айырмашылығына байланысты әу баста Күләштің өзіне ағасындай қарағанын айтқан. Бір қызығы, болашақ жарымен танысқанға дейін драматург әншінің ағасы Айтбектің үйінде тұрып, соның арқасында танысқан екен. 1929 жылы Күләш институттан кетіп, қазақ драма театрына қойылым көруге жиі барып тұрады. Дәл сол театрда Күләш пен Қанабектің махаббат хикаясы бастау алады. Олар 1933 жылдың 23 ақпанында бас қосты. Ол кезде Қанабек әкесімен және бірінші некеден туған ұлы Алдабекпен тұратын. Бес жасар Алдабек Күләшті жатсынбай, бірден мама деп атай бастайды.Қанабек Байсейітов Күләштің арқасында әулетінің тегі тек Қазақстан мен КСРО-ға ғана емес, бүкіл әлемге әйгілі болғанын еске алады. Театрда Байсейітов әйелінің атақ-даңқын пайдаланады деген сыбыс болды, бірақ Күләш үнемі жарын жақтайтын.
Алайда Күләш дүниеден өткен соң оның замандастары шын мәнінде екеуінің некесі оңай болмағанын, Қанабек жарына опасыздық жасағанын, ал Күләш іштей жалғыз-жарым күй кешкенін ашық жазады.
1938 жылы Байсейітова тұңғыш қызы Құралайды дүниеге әкелді. Ғабит Мүсіреповтің жазуынша, сәбидің есімін Мұхтар Әуезов қойған екен. Күләш пенҚанабектің – Құралай, Қарлығаш және Қаршыға есімді үш қызы болған. 1947 жылы бес жасында кіші қыздары Қаршыға балабақшада уланып қайтыс болады. Бұл Күләш үшін ауыр соққы болды. Дәл сол жылы Күләштің сіңілісі Рая қыз босанып, оны Күләш пен Қанабек бауырына басады. Қыздың есімін Раушан деп қояды.
1952 жылы ұлдары Алдабек қапада қаза табады. Бұл оқиға да Қаршығаның өліміндей Күләштің жанына қатты батады. Алайда өмірдің осындай ащы сынағына қарамастан, Күләш сахнаға шығуын тоқтатқан емес. Театр труппасының жетекшісі ретінде әртістер үшін қолынан келгеннің бәрін жасады.
Алайда Күләш дүниеден өткен соң оның замандастары шын мәнінде екеуінің некесі оңай болмағанын, Қанабек жарына опасыздық жасағанын, ал Күләш іштей жалғыз-жарым күй кешкенін ашық жазады.
1938 жылы Байсейітова тұңғыш қызы Құралайды дүниеге әкелді. Ғабит Мүсіреповтің жазуынша, сәбидің есімін Мұхтар Әуезов қойған екен. Күләш пенҚанабектің – Құралай, Қарлығаш және Қаршыға есімді үш қызы болған. 1947 жылы бес жасында кіші қыздары Қаршыға балабақшада уланып қайтыс болады. Бұл Күләш үшін ауыр соққы болды. Дәл сол жылы Күләштің сіңілісі Рая қыз босанып, оны Күләш пен Қанабек бауырына басады. Қыздың есімін Раушан деп қояды.
1952 жылы ұлдары Алдабек қапада қаза табады. Бұл оқиға да Қаршығаның өліміндей Күләштің жанына қатты батады. Алайда өмірдің осындай ащы сынағына қарамастан, Күләш сахнаға шығуын тоқтатқан емес. Театр труппасының жетекшісі ретінде әртістер үшін қолынан келгеннің бәрін жасады.
Мұрасы
Дидар Қасымова Сталиннің билігі жүріп, жеке тұлға мен қоғамдық келбет қатаң бақылауда болған кездің өзінде Күләш бірегей үлгілер мен образдар қалыптастырып, өз замандастарына жеткізе білді деп жазады. Күләш құқығынан айырылған халықтың Ұлы Қазан төңкерісінен кейін ерікке ие болғанын, ал өзі қазақ әйелдері туралы айтуға мүмкіндік алғанын еске алады. Бір айта кетерлігі, кеңес заманындағы ғылыми еңбектерде Күләштің есімі Жамбылмен бірдей аталған жалғыз әйел еді.
Атақ-даңқы жер жарып тұрса да, Күләш асыл қазақтың кімдігіне (идентичность) адал болып қалды. Пуччинидің Мадам Баттерфляйын, Чайковскийдің «Евгений Онегиніндегі» Татьяна, Рубинштейннің «Жын» операсындағы Тамараның партиясын тұңғыш рет қазақ тілінде Күләш орындады.
Күләш көркемдік жетекшілер мен редакторларды қазақ тілін жетік түсінбей, жаңашылдықты желеу қылып, мәтіндерді қысқартуға тырысқаны үшін сынаудан қорықпады.
Сахналық мансабымен қатар Байсейітова қоғамдық-саяси қызметті де қатар алып жүрді: әнші бірнеше рет КСРО Жоғары кеңесінің депутаты атанды. Оның мұндай жетістігіне көз алартып, көңіл тарылтқандар Кеңес Одағында жиі кездесетін.
Домалақ арыздар және соңғы концерт 1956 жылы Мао Цзэдунның шақыруымен Күләш Құрманғазы оркестіремін бірге Қытайға баруы керек еді, бірақ оның сәті түспеді. Алты әріптесі әншіге қарсы партияның Орталық комитетіне арыз жазып, Күләшті ішімдік ішіп, сейіл құрады деп айыптайды. Мүсірепов Латиеваға берген сұхбатында Бейжіңге Күләштің орнына оған қарсы арыз жазғандардың барғанын тілге тиек етеді. Алайда аты-жөнін айтпапты. Қанабек Байсейітов естелігінде Күләштың мұндай масқараға төзгенше, өлген артық деп налығанын еске алады.
1957 жылдың маусымында Күләш Байсейітова татар өнері мен әдебиетінің онкүндігі аясында Мәскеуге концертке аттанады. Бұл Күләштің соңғы сапары еді: 6 маусымда халық әртісі Күләш Байсейітова қырық бес жасында қонақ үй бөлмесінде көз жұмады. Ресми нұсқада оның миына қан құйылған.
Күләш Байсейітованы жерлегеннен кейін көп ұзамай Қанабек Байсейітов үшінші рет үйленеді. Күләштің үлкен қызы Құралайға анасының өлімі ауыр соққы болды. Ғабит Мүсірепов Сара Латиеваға берген сұхбатында анасының қазасынан кейін Құралайды Мүсілім Магомаевтың отбасы бірнеше айға қонақ болуға шақырғанын еске алды. Құралай анасының қазасынан кейін 17 жыл өткенде отыз бес жасында дүниеден өтеді.
Қарлығаш Байсейітова 2012 жылы «Караван» газетіне берген сұхбатында әншінің пәтерінде мұражай ашу туралы Күләштің туған-туыстарының өтінішіне Дінмұхамед Қонаевтың құлақ аспағанын айтқан еді. Әншінің отбасы Шевченко мен Абылай хан көшелерінің қиылысындағы пәтерді сатып алып, өздері мұражай ашпақшы болған, алайда мүліктің құнын қалталары көтермей, ойлары іске аспай қалады. Бүгінде Алматыдағы музыкалық мектеп пен Қазақстанның әртүрлі қалаларындағы көшелер Күләштің есімімен аталады, ал 2021 жылы «Астана Опера» театрындағы камералық залға әншінің есімі берілді.
Атақ-даңқы жер жарып тұрса да, Күләш асыл қазақтың кімдігіне (идентичность) адал болып қалды. Пуччинидің Мадам Баттерфляйын, Чайковскийдің «Евгений Онегиніндегі» Татьяна, Рубинштейннің «Жын» операсындағы Тамараның партиясын тұңғыш рет қазақ тілінде Күләш орындады.
Күләш көркемдік жетекшілер мен редакторларды қазақ тілін жетік түсінбей, жаңашылдықты желеу қылып, мәтіндерді қысқартуға тырысқаны үшін сынаудан қорықпады.
Сахналық мансабымен қатар Байсейітова қоғамдық-саяси қызметті де қатар алып жүрді: әнші бірнеше рет КСРО Жоғары кеңесінің депутаты атанды. Оның мұндай жетістігіне көз алартып, көңіл тарылтқандар Кеңес Одағында жиі кездесетін.
Домалақ арыздар және соңғы концерт 1956 жылы Мао Цзэдунның шақыруымен Күләш Құрманғазы оркестіремін бірге Қытайға баруы керек еді, бірақ оның сәті түспеді. Алты әріптесі әншіге қарсы партияның Орталық комитетіне арыз жазып, Күләшті ішімдік ішіп, сейіл құрады деп айыптайды. Мүсірепов Латиеваға берген сұхбатында Бейжіңге Күләштің орнына оған қарсы арыз жазғандардың барғанын тілге тиек етеді. Алайда аты-жөнін айтпапты. Қанабек Байсейітов естелігінде Күләштың мұндай масқараға төзгенше, өлген артық деп налығанын еске алады.
1957 жылдың маусымында Күләш Байсейітова татар өнері мен әдебиетінің онкүндігі аясында Мәскеуге концертке аттанады. Бұл Күләштің соңғы сапары еді: 6 маусымда халық әртісі Күләш Байсейітова қырық бес жасында қонақ үй бөлмесінде көз жұмады. Ресми нұсқада оның миына қан құйылған.
Күләш Байсейітованы жерлегеннен кейін көп ұзамай Қанабек Байсейітов үшінші рет үйленеді. Күләштің үлкен қызы Құралайға анасының өлімі ауыр соққы болды. Ғабит Мүсірепов Сара Латиеваға берген сұхбатында анасының қазасынан кейін Құралайды Мүсілім Магомаевтың отбасы бірнеше айға қонақ болуға шақырғанын еске алды. Құралай анасының қазасынан кейін 17 жыл өткенде отыз бес жасында дүниеден өтеді.
Қарлығаш Байсейітова 2012 жылы «Караван» газетіне берген сұхбатында әншінің пәтерінде мұражай ашу туралы Күләштің туған-туыстарының өтінішіне Дінмұхамед Қонаевтың құлақ аспағанын айтқан еді. Әншінің отбасы Шевченко мен Абылай хан көшелерінің қиылысындағы пәтерді сатып алып, өздері мұражай ашпақшы болған, алайда мүліктің құнын қалталары көтермей, ойлары іске аспай қалады. Бүгінде Алматыдағы музыкалық мектеп пен Қазақстанның әртүрлі қалаларындағы көшелер Күләштің есімімен аталады, ал 2021 жылы «Астана Опера» театрындағы камералық залға әншінің есімі берілді.