Дәрісті дайындаған музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Жиырмасыншы ғасырдың 50-ші жылдарында Қазақстанда мәдениет институциялары белсенді дами бастады. Сол кездегі елдің басты музыкалық оқу орны – Алматыдағы консерваториядан алғашқы түлектері түлеп ұшты. Опералық театрда қазақстандық композиторлар мен әлем классиктерінің туындылары сахналанса, Құрманғазы оркестрі дәстүрлі қазақ күйлері мен қазақстандық әрі шетелдік авторлардың музыкалары тоғысындағы туындыларды орындады. Өңірлер де елордадан бір мысқал кем түскен жоқ, себебі ол жерлерде де академиялық музыка өнерін қалыптастыруды көздеген кеңестік мәдениет саясаты толығымен жүзеге асырылды.

Осы кезеңге дейін поп музыка өнері отбасы-ошақ қасында шырқалатын, радиодан берілетін, концерттерде орындалатын ел ішінде сұранысқа ие әуесқой әндер ретінде қарастырылды. Өз монографиясында музыкатанушы Гүлнәр Әбдірахман қазақ көркемөнерпаздар шығармашылығы деп автордың сыртқы қажеттілігіне байланысы жоқ, есесіне ішкі қажеттіліктері мен музыкалық дарынынан туған өзіндік музыкалық болмысын таныту формасын атайды. Мұндай әуесқой өнерпаздар қатарына ХХ ғасырдың бірінші жартысында ауызша-кәсіби мәдениет дәстүрін жалғастырып, өз ана тілін жақсы білетін орындаушылар жатты. Бірақ қазіргі заман талабына сәйкес олар әуесқой-авторлар еді, себебі олар музыкалық білім берудің жаңа моделінен тысқары қарастырылды.

Сонымен қатар Кеңес Одағынан тыс жерлерде танымал мәдениет пен джаз және рок-н-ролл сынды талай тыңдарманның жүрегін жаулаған басты музыкалық жанрлар қарқынды дамыды.

Белгілі музыкатанушы Виктор Цукерман «заманауи бұқаралық мәдениеттің дамуы шын мәнінде бүкілхалықтық сипатқа ие болған тыңдармандар санының күрт өсуіне ықпал етті» деп жазады. Музыка физикалық тұрғыда бәріне қолжетімді болды. Радио, телевидение, күйтабақ ойнатқыштарда музыка үн қатты, енді тыңдарман үшін шекара жойылды. Тіпті музыканы «темір перденің» өзі көлегейлеуге қабілетсіз болды.

Батыс мәдениетінен айырмашылығы, Одақта эстрада бағыты дами бастады, эстрада ойын-сауық мазмұндағы сахна өнері деп түсінілді. Олардың қатарына цирк қойылымдары, пародиялар, сатиралық қойылымдар мен би жатты. Эстрадалық өнердің ең жарқын көрінісі ән жанры болды. Негізі бұл да поп-музыка, бірақ кеңестік идеологияның шекпенінен шыққан еді.

Осындай жағдайда бүгін бәрімізге белгілі қазақстандық поп-мәдениет қалыптасты. Бай мұраға ие болсақ та, қазақстандық эстраданы ой елегінен өткізуге деген талпыныс көп болмады. Қазақстандық бұқаралық музыка мәдениетін теориялық тұрғыдан тануға алғаш ұмтылыс жасағандардың бірі – музыкатанушы Айжар Айтуарова еді. Өзінің кандидаттық диссертациясында ол Қазақстанның бұқаралық музыка мәдениетінің генетикалық түп-тамыры екі бағытта – қазақ мәдениетінің фольклорлық қойнауында және ауызша кәсіби шығармашылықта қаланған деген ойды дамытады. Яғни қазақстандық поп-музыка дәстүрлі музыка мен «бұқаралық-популяр жанрлардың жалпыодақтық номенклатурасы» синтезінде көрініс тапты [Айтуарова, 9б]. Бұл синтез КСРО-ның мәдени саясаты жүргізген музыкалық-ойын-сауық саласын бірүлгіге салудың, стандарттаудың нәтижесі болды. Бұл бүкілодақтық бұқаралық музыка кеңестік эстраданың әмбебап үлгісіне сай дамысын дегенді көздеді. Аталған процестің баламасын «формасы ұлттық, мазмұны социалистік» дейтін сталиндік принцип бойынша жазылған ұлттық опералардың қалыптасуынан табуға болады. Біз бұл туралы BAYSA подкастының бірінші маусымында сөз қозғадық.

Сонымен, Бұқаралық музыка мәдениеті Қазақ КСР-інде үш бағытта дамыды. Бірінші бағыт ХХ ғасырдың екінші жартысындағы танымал музыканың стильдік үлгісімен байланысты. Яғни ол қоғамға сай келетін кеңес эстрадасы ғана емес, джаз, рок-н-ролл және басқалары.

Екінші бағытты мәдениетпен және кеңес өкіметімен тығыз байланыста туындаған танымал әндер тізбегі жалғастырады. Олардың қатарында осы ән дәстүрінің негізін салушы шоқ жұлдыздар – Төлебаев, Хамидилердің әндерін, сондай-ақ олардың ізбасарлары – ХХ ғасырдың екінші жартысындағы жас композиторлар Шәмші Қалдаяқов, Ескендір Хасанғалиев, Сейдолла Бәйтереков және басқалары бар.

Үшінші бағыт дәстүрлі қазақ музыкасына мейлінше жақын әуесқой авторлардың шығармаларымен байланысты. Дәл осы тұста кеңестік Қазақстан жағдайында дәстүрлі өнердің дамуы жергілікті деңгейде жалғасты. Бұл бағытпен Дәнеш Рақышевтің, Ілия Жақановтың, Алтынбек Қоразбаевтың әндері кіндіктес келеді.

Музыкалық ойнатқыштар мен телерадио хабарларының дамуынан бөлек, аталған жанрлардың музыкада кең тарауына қоғамдағы жағдай мен Жылымық кезеңі ықпал етті. КСРО-да адамдар арасындағы махаббат пен қарым-қатынас мәселесін көтеретін фильмдер түсіріле бастады. Осы тұста Леонид Гайдайдың «Бриллиантовая рукасы” (“Гауһар қол») және Шуриктің шытырман оқиғалары, Юрий Чулюкиннің “Девчатасы” («Қыздары») мен Владимир Чеботарёв пен Геннадий Казанскийдің «Қосмекенді адамы» (“Человек амфибия”), Юлия Райзманның «Бұл махаббат па?» (“А если это любовь”) және Георгий Данелияның «Мәскеуде жүрмін адымдап» (“Я шагаю по Москве”) фильмдері жарық көреді. Бұл сәт Батыстан мәдени оқшауланудың бұзылуының басы болды. Жастар субмәдениетінің хиппи және битниктер сияқты алғашқы жас өскіндері пайда болып, музыканы қолмен көшіріп басу нәтижесінде кеңес жастары батыстың поп-мәдениетіне қол жеткізді.

Кеңестік Қазақстанда батыс музыкасын таратуда алыпсатарлар маңызды рөл ойнады, десе де олардың қызметі заңмен жазаланатын еді. Олар әйгілі винилді пластинкаларды, аудиокассеталар мен иіршіктерді сатты. Жергілікті жерасты базаларда пластинкалар тіпті валютаның орнын басты. Олардың құны 25 рубльден 120 рубльге дейін жетті, бұл бір маманның айлық еңбекпұлымен салыстыруға тұрарлық үлкен ақша. Алыпсатарлардан бөлек, пластинкалар шетелге шығу мүмкіндігі бар, көбіне гастрөлдік сапарлар мен іссапарларға шығатын әртістер, дипломаттар мен әскерилердің арқасында пайда болды.

Қазақстанда бұқаралық музыка 1956 жылдан бері қалыптаса бастайды, сол тұста Қаз КСР радио және телевидение комитеті жанынан ұжым құрылып, ол кейін Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестріне айналады. Ұжым оркестрге арналған шығармалар мен қазақстандық композиторлардың радио мен телевидениеге лайықталған эстрадалық әндерін ел арасында тарату мақсатында құрылады. Уақыт өте келе ол елдегі танымал музыканың айқын символына айналды.

Мұнда танымал дирижерлер, композиторлар, қазір Қазақстандағы кеңестік бұқаралық музыканың үлгісіне айналған танымал әндерді шырқаған орындаушылар өз шығармашылық жолын бастайды. Әр жылдары Валериан Каретников, Василий Лисица, Александр Гурьянов, Кеңес Дүйсекеев оркестрге жетекшілік етсе, орындаушылар қатарында Суат Әбусейітов, Гүлвира Разиева, Ескендір Хасанғалиев, Лаки Кесоғлу, Зейнеп Қойшыбаева, Люция Төлешова және т.б бар.

60-жылдары жергілікті музыканы орындау мүмкін емес екені белгілі болды, темір перденің салдарынан батыс музыкасы ел аумағында кең танылып кетті. Сол кезде эстрадалық-симфониялық оркестр музыканттары концерттік бағдарламаларға нотасы Мәскеуден келетін джаз шығармаларын да енгізе бастады. Осылайша, Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестрі қазақстандық джаздың қалыптасуына әсер етті.

Осы орайда оркестрдің жетекшілері мен музыканттарының сіңірген еңбегі зор екенін атап өткен жөн, себебі сол заманда билік мұндай музыкаға кертартпа көзқарас танытты, әсіресе Қазақстанда жергілікті биліктің аталған музыкаға қатысты сыңаржақ көзқарасы басқа Кеңестік республикаларға қарағанда ұзағырақ бой көрсетті. Сол жылдары Алматыда джаз сауық кештерінің көркі қызғаны сондай, оның соңынан КГБ қызметкерлері түскен деген деректер де бар.

Джаз Кеңестік Қазақстанға 50-ші жылдары келді. Бұл жанрдың жолбастаушыларының бірі – барабаншы Валерий Юлевич еді, ол Алматыда джаз-бэндті құрып, Әуезов-Гоголь көшелерінің қиылысындағы автокөлік жөндеу зауытының Мәдениет үйінде би кештерінде өнер көрсеткен. Шетелдік джаз топтарының жазбаларын естір құлаққа құйып алып джаз туындыларын орындаған. Ол кезде Беларусь, Латвия, Әзірбайжан, Армения сияқты кеңестік республикалардың джаз топтары Алматыға гастрөлдік сапармен жиі келетін. Осылайша, алғашқы джаз топтары Қазақстанда эстрада-джаз бағытын дамытады. Тек 70-ші жылдары Тахир және Фархад Ибрагимовтердің «Бумеранг» тобының арқасында мұнда суырып салма элементтері бар дәстүрлі джаз үні естілді. Олар Қазақстанда тұңғыш джаз клубының ашылуына түрткі болды.

1964 жылдың 25 маусымында Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті «Республикадағы музыка өнерінің жай-күйі және оны дамыту бойынша іс-шаралар туралы» қаулы қабылдады. Құжатта министрлер кабинетіне елдегі концерттік ұйымдардың мамандар тапшылығы мәселесін шешетін эстрадалық студия құру туралы жарлық бар еді.

Шамамен бір жылдан кейін, 1965 жылдың 20 мамырында Қазақ КСР үкіметі №383 «Эстрадалық және хор студиясын ұйымдастыру туралы» Қаулы қабылдады. Барлық аймақтық және облыстық мәдениет басқармаларына, сондай-ақ театрларға сол жылдың 20 шілдесіне дейін студияда білім алу үшін өңірлер мен астанадан талантты жастарды іріктеу жұмыстарын жүргізу тапсырылды.

1965 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақ концерт жанында екі жылдық эстрадалық студия өз жұмысын бастады, ал Абай атындағы опера және балет театры жанынан екі жылдық хор студиясы құрылды. Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін жергілікті эстраданы дамыту мақсатында өз астанасында осындай студиялар ашқан үшінші ел еді.

Қазақ КСР Еңбек сіңірген әртісі Гүлжихан Ғалиева Эстрадалық студияның алғашқы басшысы әрі шығармашылық жетекшісі атанды. Кейіннен студия бойын тіктеп, қазіргі Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрада және цирк колледжіне айналды.

1967 жылы эстрадалық студияның түлектері Ғалиеваның жетекшілігімен «Гүлдер» жастар ансамблінің, Мемлекеттік қуыршақ театры мен қазақ циркінің алғашқы құрамын жасақтады.

Роза Рымбаева, Қайрат Байбосынов, Мақпал Жүнісова және және өзге де орындаушылар өнер жолын аты аңызға айналған «Гүлдер» жастар ансамблінде бастады. Композитор әрі пианист Еркен Ынтықбаев өз естелігінде «Гүлдер» ансамблінің «16 қыз» әнінде он алты қыз қысқа етекті бүрмелі ұлттық көйлек киіп, қолдарына домбыра алып, би билегенін айтады. Бұл әуел баста көрерменді таң қалдырғаны рас, бірақ қазақ сахнасында орындаушылықтың жаңа формасының қалыптасуына да түрткі болды.

50-60 жылдардағы бұқаралық музыка мәдениеті кеңестік Қазақстан музыкасының әрі қарайғы беталысына ықпал етті. Кеңес номенклатурасы біртіндеп өнерге деген қысымды бәсеңдетті, сондықтан жаңа музыкалық ағымдар ел аумағына тек пластинка түрінде ғана емес, сахналық қойылым ретінде де еніп, көрерменге кең таныла бастады. Бұл әлбетте алғашқы музыкалық институциялар – оркестрлер мен эстрада және цирк студияларының зор еңбегі. Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің ән лирикасымен байланысты қазақ бұқаралық музыкасының маңызды бағытын қалың көпшілікке танымал етуде олардың рөлі орасан зор және BAYSA подкастының келесі эпизодында бұл туралы кеңірек тарқатып айтамыз.

2-эпизод. Қазақ музыка тарихындағы үш есім: танымал әндердің композиторлары – Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов, Сейдолла Бәйтереков
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Бұл эпизодты дайындау үшін біз ән өңдеуші әрі музыкант Илья Башкатовпен, композиторлар Санжар Бәйтереков және Артық Тоқсанбаевпен әңгімелестік. Олар поп-музыканың діңгегіне айналған қазақ эстрадасындағы үш маңызды тұлғаның мұрасы хақында өздерінің кәсіби көзқарастарын ортаға салды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда танымал әндерді шығарған тамаша дарынды композиторлар өмір сүріп, өнерін дамытты. Олардың бәрі Қазақстанда музыка ортасының қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты. Бүгін біз ондаған жыл өтсе де, музыкалық мұрасы өмір сүріп, өркендеп жатқан үш композитор туралы сөз қозғаймыз.

Бірақ композиторлар туралы сөз бастамастан бұрын кеңес мәдениет өмірінің айнымас құбылысы – эстрада және эстрадалық жанрға тоқталайық.

«Эстрада» дегенде көз алдымызға жарқ-жұрқ еткен жарығы, құлақ тұндырар дыбыс жабдығы бар үлкен сахна елестейді, әрине солай болуы заңдылық. Эстрада – ХХ ғасырда пайда болған қала мәдениетінің ән жанрлары негізінде қалыптасқан ұғым. Эстрада терминінің мағынасы мейлінше бұлдыр болғанын мойындау керек. Оған бір ғана критерийге сай келетін, яғни бұқаралық ойын-сауыққа арналғанның бәрі – рок, поп, джаз және басқа да жанрлар кірді. Эстрадалық әннің негізгі сипаттамасы –қарапайымдылық пен қолжетімділік, көпшілікке мейлінше жақын образдар, тақырыптың өзектілігі, қарапайым қайырма, кең аудиторияға лайықталу еді. Байыпты және жеңіл жанрлардың поляризациясына қарамастан, эстрадалық музыкада да шедевр туындылар пайда болды. Ал бұл эпизодтың кейіпкерлерінің шығармашылығында мәңгі өлмейтін (evergreen) туындылар жетерлік.

Бұл эпизодта біз композиторлар – Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтереков туралы әңгімелейміз. Олар әртүрлі, бірақ сөзсіз талантты әрі шоқтығы биік тұлғалар еді, әрқайсысы қазақ мәдениеті тарихында өшпес із қалдырды. Үшеуін бір қатарға қойып теңестіруге келмейді, үшеуі де ең демократиялық жанрдың бірі – ән жанрында қалам тербеген, үшеуін тек халықтың шексіз махаббаты мен көзі тірісінде қол жеткізген даңқы ғана емес, музыка жазудағы көрегендігі де біріктіреді.

Таланатты әрі танымал қазақ композиторлары арасында Шәмші Қалдаяқовтың тұлғасы ерек. Әрине, оған дейін де лирикалық ән жазған Садық Кәрімбаев немесе Әблахат Еспаев сынды композиторлар болған, бірақ шығармашылығы терең бойлап, әндері тыңдарманның ыстық ықыласына бөленген ең әуелі Шәмші Қалдаяқов еді.

Шәмші Қалдаяқов музыкаға құштар отбасында дүниеге келді: әкесі Әнәпия Домбаев ақын болған, қобызда, домбырада ойнаған, ал анасы Сақыпжамал Домбаеваның дауысы әдемі болған, ол қазақтың көптеген халық әнін білетін, ән салып, домбыраның құлағында ойнайтын. Ата-анасы ұлдарының музыкаға деген ұмтылысын қолдап, оның өтінішін жерге тастамай, Әнәпия баласына мандолин алып береді.

Қалдаяқовтың кәсіби музыкаға барар жолы оңай болған жоқ. Сұрапыл соғыс жылдарында жасөспірім Шәмші жүк көлігінің жүргізушісі болып жұмыс істеді, кейін зоотехниктің оқуына түсіп, артынша әскерге кетеді. Мәскеу түбінде әскери борышын өтеп жүріп, Шәмші Қалдаяқов өмірін түбегейлі музыкамен байланыстыруды ұйғарады.

Ресейден келген бойда Ташкентте тұратын апасының үйіне қоныс аударып, алғашқы музыкалық білімін сол жақта алады. Қалдаяқов Хамза атындағы музыкалық училищенің музыкалық теория және композиция факультетіне Соломон Юдаков пен Аркадий Каральскийдің сыныбына түседі. Ташкентте Қалдаяқов Өзбекстанға гастрөлдік сапармен келген Алматы филармониясының солисі Жамал Омаровамен танысады, ол болашағынан үміт күттіретін композиторды Алматыға шақырады. 1956 жылы «Менің Қазақстаным» атты патриоттық ән жазған танымал композитор Алматыдағы консерваторияға түседі, бірақ оқуын аяқтамайды, басқа жағдайларға байланысты отбасымен Шымкентке көшеді. Бұл алпысыншы жылдар дәуір табалдырығын аттаған кез еді.

Жалпы, Шәмші Қалдаяқовтың аты қалыптасып қалған ойлармен қатар аталады. Солардың бірі «қазақ вальсінің королі». Неге қазақ вальсінің деген заңды сауал туындайтыны анық. Негізі "Қазақ вальсі" терминін композитор Латиф Хамиди "Қазақ вальсі" деп аталатын туындысын жазып, қолданысқа енгізгені белгілі.

Шәмші Қалдаяқовтың көп әні үш үлесті өлшемде, яғни вальс өлшемінде жазылған. Вена вальсі де дәл солай. Ал Шәмші Қалдаяқовтың әні былай естіледі. Бір шетінен, үш үлесті өлшем сол кезде кеңес эстрадасында мейлінше танымал болды, басқа да қазақ композиторлары осы өлшемде жазған. Мәселен, Бекен Жамақаевтың «Махаббат вальсі» әнінің үзіндісін тыңдайық.

Шәмші Қалдаяқовтың аз айтылғанымен, сөзсіз назар аударуға тұрарлық тағы бір атағы – дастархан басында шырқалатын әндердің королі. Қазір бұл оғаш естілуі мүмкін, тіпті жөнсіздік, құнсыздандыру болып көрінуі де ықтимал. Себебі дастархан басында ән шырқау тәжірибе ретінде біздің өмірімізден жоғалды, кейінгі онжылдықтарда музыкамен байланыс тәсілінің өзгергені белгілі. Ал бұрын, әжелеріміздің, тіпті аналарымыздың жас кезінде әннің танымалдығы оның күнделікті өмірде қаншалықты жиі айтылатынына байланысты еді. Ең алдымен сол жылдары Қазақстанда Шәмші Қалдаяқовтың әндері айтылатын, кейін Әсет Бейсеуов пен Ескендір Хасанғалиевтің әндері көпке таныла бастады.

Алпысыншы жылдары магнитофон қарапайым кеңестік отбасы үшін құнды дүние еді. Есесіне сол жылдары әр отбасында таңсәріден түн ортасына дейін жұмыс істейтін радио болды. Жұлдыз болу үшін радио эфирінде бірнеше рет ән шырқаудың өзі жетіп жатты, себебі контент анау айтқандай көп болған жоқ, арналар мен радиостанциялар да аз. Редакцияға жазылған хаттарда тыңдарман жүрегінен орын тапқан әртістердің әндерін жиі қою сұралды. Осылайша, әртістер халық арасында кең танылып, тез әйгілі болды.

Ал, Шәмші Қалдаяқовтың әндерінің қалай халық арасында кең таралатынына таң қалмау мүмкін емес. Ол тыңдарманның жүрегіне жол таба білетін. Ал мұнда, сөзсіз, бірге жұмыс істеген ақындармен керемет синергиясы маңызды рөл ойнады, себебі ән – музыка мен сөз синтезінің нәтижесі. Тұманбай Молдағалиев, Мұхтар Шаханов, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әлі сынды Қазақстанның белді ақындары Шәмші Қалдаяқовпен жұмыс істеген. Бір жағынан, олардың өлеңдері әдемі болса, екінші жағынан, адам жанының пернесін дөп басатын. Цензураның үлкен сүзгісінен өтіп, насихат құралының бірі болған қарапайым, қала берді ресми кеңес эстрадасының ауанында адамдар осы әндерді тыңдап, жаттап, жандарына жақын әлдене тапты. Ал Оңтүстік Қазақстанның тумасы Шәмші төл өңірінің болмысына тән қонақжайлық пен жан дүниесінің кеңдігін таныта білді. Оның әндері той-томалақ, мерекелік кеш мәдениетіне сіңіп, үйлесім тауып, бір сәтте оның айнымас бір бөлшегіне айналды. Алматы да Шәмшінің ықпалынан қалыс қалмады, мұнда Шәмші Қалдаяқовтың әндері бірден танымал болды. Әрі көп әні де осында жазылды.

Шәмші Қалдаяқов – шынында тума талант, таңдай қақтырарлық дарынды композитор. Ол әндерді қалай жазамын деп ойға батпаса керек. Ол жай ғана ән жазды. Ал Қалдаяқовтың шығармашылығында әлі де ашылмаған белестердің бар екені сөзсіз, себебі оның әлі жарияланбаған, ешкім орындамаған әндері бар.

Қазақстанның әр қаласында жыл сайын Шәмші Қалдаяқовты еске алу кештері өтіп, зал толы тыңдарман жинайды. Бұл – ондаған жылдар сағымдай зулап өтсе де, оның музыкасының сұранысқа ие екендігінің дәлелі. Дегенмен, бүгінде Шәмші Қалдаяқовтың есімінің мықты музыкалық брендке айналуында замандасымыз Қалдыбек Құрманәлінің сіңірген еңбегі зор. Ол 1992 жылдан бері «Шәмші әндері» шығармашылық кешін өткізіп, композитордың құрметіне «Ән аға» немесе «Шәмшімен сырласу» атты ән арнап, онда Шәмшінің бір әнінің әуенін келтіреді.

Қазақтың тағы бір белгілі композиторы Әсет Бейсеуовтің тағдыры басқаша сипат алды.

Әсет Бейсеуов 1938 жылы Алматы маңындағы Қарғалы ауылында дүниеге келген. Соғыс басталғанда әкесі Көпбай майданға аттанып, сонда қаза табады. Анасы Рахима Әсетті Көпбайдың інісі Қожамқұлдың тәрбиесіне қалдырып, Павлодардағы төркініне кетеді. Алғашында ол Қарғалыдағы мектепте оқып, есейген соң Алматы интернатына ауысады. Ол жерде мұғалім Ибрагим Нүсіпбаевпен танысады, ол Әсеттің бойындағы әншілік қабілетін байқап, хор үйірмесіне жазылуға кеңес береді. Өзінің «Алмалы Алматым» атты алғашқы әнін ол 9 сыныпта жазған, осылайша Әсет Бейсеуовтің композиторлық жолы басталады.

Әсет Бейсеуовтің шығармашылығында жарқын композиторлық шешімдер көп. Илья Башкатовтың айтуынша, Әсеттің әндеріне тән бір ерекше қасиет – оның әуендері кез келген стильге үйлесім тауып кетеді. Мысал ретінде ол босанова, твист, джаз-рок стилінде шырқалған «Мұңайма» әнін келтіреді. Кез келген өңдеуде бұл ән табиғи әрі әдемі естіледі.

«Армандастар» әнін әскери оркестр марш ретінде орындаса, Мақпал Жүнісова диско мәнерінде шырқады. Әсет Бейсеуов тез есте қалатын әрі музыкалық талғамы әр түрлі деңгейдегі адамдардың құлағына қонатын секвенцияларды жиі қолданған. Ол зейін қойып тыңдауға тұрарлық тамаша әндердің композиторы еді. Айтпақшы, «Гүлдер» вокалды-аспаптық ансамблі оның осы аттас лирикалық әнінің құрметіне аталған.

Қазақтың кең популяр әндерінің дастархан басында шырқалатын кезеңі жетпісінші жылдардың екінші жартысында мәресіне жете бастады. Сейдолла Бәйтереков, Кеңес Дүйсекеев сынды композиторлар дастархан басында айтуға келмейтін, оны орындау үшін ең болмағанда қарапайым дауыс дағдыларын қажет ететін интонациялық күрделі әндер жазды. Соған қарамастан, олар 70-ші және 80-ші жылдардағы ең танымал әндердің композиторы болып қалды. Олардың ізбасарлары, консерваториянының түлектері бұл композиторлардың музыкасын «фирма» деп атаған, бұл композиторлар тілінде жоғары деңгейді білдіреді.

Сейдолла Бәйтерековті көбі ең алдымен тамаша адам еді деп еске алады. Өне бойының айрықша нәзіктігі мен биязылығы оны расында басқа мәдениет қайраткерлерінен даралап тұрады. Ол Қазақстанның оңтүстігінде, үлкен әулетте дүниеге келген. Оның нағашы атасы дәулескер күйші болған, ауылдағы жақын-жұрағаттың бәрі оның күйін тыңдауға жиналады екен. Балаларының ішінде дәл осы музыкалық талант Сейдоллаға беріледі. Мектепте ол баянда ойнап, ән айтқан, бірақ ән жазбаған.

Шымкенттегі музыкалық колледжге түскенге дейін біраз уақыт Мәскеу теміржол институтында оқып, Қазақстанға оралып, әскери борышын өтейді. Ал кәсіби музыкаға Сейдолла кемел шағында келеді. Колледжді бітіргеннен кейін Алматыдағы Консерваторияға хор дирижері мамандығына оқуға келіп, Базарғали Жаманбаевтан тәлім алады. Бұл оқиға Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылық жолындағы шешуші сәт еді.

КСРО-да музыкалық инфрақұрылым қалыптасты, композиторлар мен орындаушылардың ротацияға түсуге, өнерін радио арқылы тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына танытуға мүмкіндігі болды. Десе де Бүкілодақтық байқауларда славян емес композиторлар үшін көрінбейтін шектеулер бар еді: олар жоғары жүлделерге қол жеткізе алмайтын, ал әндері топ жарып, бірінші орын алған емес.

Роза Рымбаеваның орындауындағы Сейдолла Бәйтерековтің «Әлия» әні осы айтылмайтын заңдылықты еңсерген алғашқы қазақ әні болды, Рымбаева сөзсіз жеңіске жеткен еді, ән бірден хитке айналып, қазақ ән өнерін бүкілодақтық және халықаралық деңгейге шығарды.

Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылығы өзі бала кезінде бойына сіңірген халық әні және полифониямен ерекшеленетін кәсіби хор музыкасының синтезінен тұрады. Санжар Бәйтерековтің сөзінше, әкесінің мұрағатында Якоб Обрехт сынды ортағасырлық композиторлардың партитуралары сақталған, бұл Сейдолла Бәйтерековтің жалпы қазақ халық музыкасына тән емес полифонияға қызығушылық танытқанын аңғартса керек.

ХХ ғасырдың екінші жартысында джаз кеңестік музыкаға белсенді түрде ене бастады. Ол музыканттардың бұрын естіген дүниелеріне кереғар әрі түсініксіз бола отырып, еркін өмірдің бір бөлшегіне айналды. Сейдолла Бәйтереков те джазды бойына сіңіріп, оны өз музыкасына үйлестірді. Септаккорд, нонаккорд және синкоптың тізбегі, оңтүстікамерикалық ырғаққа жүгінгенде джаз композитордың музыкасына жаңа реңк берді.

Шәмші Қалдаяқовты қазақ вальсінің королі десе, Сейдолла Бәйтереков қазақ босановасының королі, себебі Сейдолла Бәйтерековтің көптеген әні босанова ырғағымен жазылған.

Босанова 60-шы жылдары пайда болып, танымал халықаралық музыка тіліне айналды. Ал қазақ босановасы – бұл музыкатанушыларға ғана емес, музыканттардың өзіне де әлі толық ашылмаған құбылыс. Бұл жанр Қазақстаннан шалғай жатқан Бразилияда пайда болса да, қазақ босановасындағы бізге түсінікті, жергілікті әуез жоғалған жоқ, композитордың ой-пайымы да өз орнында. Босанова өзінің көңіл-күйімен баурап алып, қазақ композиторлары мен музыканттарының дүниетанымымен сәтті үйлесім тапты.

Сейдолла Бәйтереков хор мен оркестрге арналған шығармалар, фильмдер мен спектакльдерге музыка жазса да, ән ол үшін өзін еркін сезінген айрықша жанр болып қала берді және бәрінен бұрын ән жанрында мейлінше ашылды. Әлбетте, ән тыңдарманға өте жақын – ал композиторға өз өнерін халыққа арнау өте маңызды. Сұхбаттарының бірінде ол адамдар шырқай алу үшін қарапайымдылық пен қолжетімділікті қолай көретінін, әнде күрделі модуляциялар жасағанды ұнатпайтынын айтқан еді. Расында солай: талай жылдар өтсе де Сейдолла Бәйтерековтің әндерін кәсіби әншілер де, әуесқойлар да орындайды. Мысалы, «Жан досым» немесе «Дос туралы жыр» үйлену тойында да, дос-жаранмен болатын отырыстарда да жиі шырқалады.

Бәйтереков өз әндерін кең вокалдық диапазонға лайықтап жазды, өйткені орындаушы да маңызды. Кейде орындаушы жаман материалды жақсы немесе керісінше, жақсы материалды жаман етуі мүмкін. Бұл тұрғыдан алғанда, өнердің барлық түрінің ішінде музыка орындаушының қарым-қабілетіне тікелей байланысты, сондықтан кез келген композитор жақсы орындаушыны іздейді. Сейдолла Бәйтереков үшін Роза Рымбаева көп туындыларын орындаған шоқтығы биік орындаушы болды. Дәл осындай жарқын тұлғалардың тағы бірі – халық әнінің нақышында жазылған «Сары Арқа» әнін орындаған Бағдат Сәмединова.

Оның әндерін сондай-ақ танымал әншілер – Ермек Серкебаев пен Әлібек Дінішев шырқады. Жалпы, Бәйтереков жақсы орындаушыларды өте сәтті таңдап, дөп түсетін.

Композитор сөзге де байыппен қарайтын, себебі оның әндері мәтінмен терең байланысып жатыр, мысалы, мәтінді шет тіліне аударғанда ән өз реңін жоғалтып алатын жағдайлар да болады. Әріптестері мен отбасы мүшелерінің сөзінше, композитор мәтінді мұқият таңдап, оны әнге салып шырқап, кейде сөздердің орнын ауыстыратын. Ол үшін мәтінде дауысты дыбыстардың, екпіннің болғаны маңызды еді. Оның көптеген әні 3 шумақтан тұрады, ал егер 2 шумақ болса, ол міндетті түрде сегіз жолдан тұруы тиіс. Композитор сұхбаттарының бірінде, егер мәтін ән болып шырқалмаса, онда әннің тууы мүмкін емес деген еді.


Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің әндері – айтарлықтай кең таралған кеңестік эстрада болғанымен, ол қарапайым қазақстандық тыңдарманға бағытталуымен ерекшеленеді. Ән туралы айтқанда үнемі тасада қалып қоятын ақындардың да бұл тұста маңызы зор екенін атап өткен жөн.

Тұманбай Молдағалиев, Жұбан Молдағалиев, Бәкір Тәжібаев, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Әбдірахман Асылбек, Шөмішбай Сариев және басқа ақындардың бұл жанрдағы маңызы композиторлардан бір мысқал кем түспейді. Себебі ән қашан да ақын мен композитордың бірлескен еңбегінің жемісі. Жалпы, бұл кезеңде өнер иелері мағынаға көп мән берген – олардың әндеріндегі мән-мағына өте маңызды рөл ойнайтыны ақиқат. Бәлкім, содан да болар, олардың әндері уақытқа бағынбайды – ондаған жылдар бойы өзектілігін жоғалтпай, тыңдарманның ыстық ықыласына ие болып келе жатыр.

Әрине, қазақтың популяр ән өнерінің бастауында тұрған композиторлардың саны үшеумен шектелмейді. Бұл – көз майын тауысып ақпарат жинап, басқа елдердегі музыкалық тәсілдер мен замандас музыканттардың тәжірибесін бойына сіңірген композиторлар мен музыканттардың буыны. Оларға көбіне «Америка дауысы» сияқты радиостанциялардың толқынын ұстап, эфирді магнитофондарға жазып алып, қайта көшіріп, ноталарды тыңдап отырып қағазға түсіруге тура келді. Ерекше жаңа ырғақты құлағы шалып қалса, бойын айрықша сезім билеп, музыканттар бұл жаңалықты өз музыкасына енгізіп, отандық музыка топырағына жаңа дән сеуіп, оны мәдени кодымыздың, мәдениетіміздің бір бөлшегіне, табиғи бөлігіне айналдыруға ұмтылыс жасады.

3 эпизод. Қазақстан музыкасындағы «Вокалды-аспаптық ансамбльдер» феномені.
Дәрісті Қазақстан музыкасын зерттеуші, qazaq indie тәуелсіз музыкалық бірлестігінің негізін қалаушылардың бірі Руслан Якупов әзірледі.

Алпысыншы жылдар – дыбыс жазу мен музыка жаңғырту саласында айтулы жаңалықтарға толы, музыка тыңдауды қолжетімді еткен кезең еді. Кеңес азаматтарының үйінде музыка ойнатқыштар пайда болып, кейбірі алғашқы теледидарын сатып алған еді. Поп-музыка жанры кең етек жайып, оның айналасында жаңа индустрия қалыптаса бастады.

60-шы жылдардың соңында бүкіл әлемде жастар поп-мәдениеті, әсіресе, музыкалық поп-мәдениет гүлдене бастады. Осы құбылыстың жарқын мысалының бірі – «битломания» немесе Beatles тобына деген асқан қызығушылық болатын.

Ливерпульдік төрттік халықаралық танымалдыққа ие болған алғашқы топ ретінде тарих сахнасында қалды. КСРО-ның жас қыз-жігіттері де шет қалмады, олар батыс рок-музыкасымен танысып, тыңдап, шабыт алып, өзіндік төл музыкалық топтарын құруға тырысады. Жастардың шығармашылығына ерік беру Компартияның жоспарында жоқ еді, алайда тасыған өзендей алып өнер қарқынымен күресу қиынға тиді. «Жеңе алмасаң, басқар» деген сөз бар емес пе? Осылайша ХХ ғасырдың екінші жартысында республика көлемінде вокалды-аспаптық ансамбльдер немесе қысқартып айтқанда ВИА-лар құрыла бастады.

ВИА кеңес эстрадасының ажырамас бөлігіне айналды. Олар сол кездегі «батыс» рок-топтардың баламасы ретінде ойластырылса да, цензурамен өмір сүретін кеңес мәдениетінің ерекшелігін ескере отырып жасақталды. Цензура музыка мен мәтінді, сондай-ақ әртістердің сыртқы келбеті мен сахнадағы қимылын реттеп отырды. Еркін қимыл-қозғалыс пен биге тыйым салынды, көзге ұратын сыртқы келбетке жол берілмеді.

Кәсіби ұжымдар да, көркемөнерпаздар ансамблі де бақылауға алынды. Бақылау қиын болмады, өйткені музыкалық ұжым белгілі бір ұйымға тіркеліп, оның көркемдік жетекшісі болуы тиіс еді. Қатаң цензураға қарамастан, музыканттар шынайы өнер жасап, арада 60 жыл өтсе де әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған музыканың айрықша образын тудыра алды. Бұдан бөлек, вокалды-аспаптық ансамбльдер масштабы бойынша да, стилі тұрғысынан да әртүрлі болды.

ҚазКСР-де алғашқы вокалды-аспаптық ансамбль туралы 1967 жылы айтыла бастады. Осы кезде жыл сайын республика көлемінде музыкалық фестивальдер мен байқаулар өткізілетін. Бізге белгілі көптеген ансамбльдер жыл сайын Алматыда өтетін «Студент көктемі» фестивалінде өз тыңдарманын тапты.

Байқаулардан бөлек, көптеген әуесқой музыканттар «би кештері» мен студенттік кештерде өнер көрсетті. Олардың репертуары сол кезде танымал болған батыс рок-топтары мен кеңес эстрадасының өңделген әндерінен тұрды, бірақ уақыт өте келе төл әндерін жазып, орындайтын топтар көбейе бастады.

Сол кездегі ансамбльдердің көбі студенттік ортада, қала берді театрларда, мәдениет үйлерінде, филармонияда және басқа да мәдениет мекемелерінде пайда болды. Біріншіден, бұл ұйымдардың өз музыкалық техникалық базасы, аспаптары, дайындалуға және өнер көрсетуге арналған орны болды, сондай-ақ Комсомол мен мәдениет министрлігі тарапынан да қолдау болды.

Әрбір ірі жоғары оқу орнының өз ансамблі болды. Политехника институтында «Дос-Мұқасан», Қыздар педагогикалық институтында «Айгүл», Ауылшаруашылық институтында «Алтын Дән» ансамблі құрылды.

Олардың кейбіреуі, мысалы «Дос-Мұқасан», халықтың ықыласына ие болып, институттың мәжіліс залынан Ленин Сарайының сахнасына дейін жетіп, кәсіби вокалды-аспаптық ансамбль мәртебесіне ие болып, толыққанды музыкалық мансабын бастады.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі сияқты басқа топтар институтпен тығыз байланысын сақтап қалды. Оның мүшелері – Қыздар Педагогикалық Институты музыка факультетінің студенттері оқуын бітіріп, «Айгүлде» өнер көрсеткеннен кейін өз оқу орындарында жұмыс істеді.

«Гүлдер» және «Алматы әуендері» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің ауқымы бұлардан өзгеше.

Біріншісі өзі аттас қазақ республикалық жастар эстрадалық ансамблінің құрамында болды. Бұл ансамбль музыканттардың үлкен тобымен және өз би труппасымен жұмыс істеді. Ал екіншісі Алматы облыстық филармониясы негізінде құрылып, ондаған әртісті, аспаптық және вокалдық ансамбльдердің басын қосты.

Қазақстанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдер де болды. Олардың ішінде ерекше көзге түскені – «Ариран» эстрадалық ансамблі мен «Яшлык» еді. Олар ұлттық театрлар негізінде құрылған. Топ музыканттары халық және эстрадалық музыка тоғысында әндер жазды.

«Арай» вокалды-аспаптық ансамблінің салған айрықша жолы бар. Ансамбльдің әншіні сүйемелдеу мақсатында құрылғанының өзі бірегей оқиға еді, ал әнші – жиырма екі жастағы Роза Рымбаева болатын. Уақыт өте «Арайдың» мүшелері сол уақытта Роза Рымбаевамен жұмыс істеген композиторлар және ақындармен бірге ән авторларына айналды.

Музыка мәдениеті мен эстраданың дамуының маңызды бөлігі – дыбыс жазу, жарыққа шығару және тарату. 1972 жылы КСРО-дағы жалғыз музыкалық лейбл – «Мелодия» Алматыда филиалын ашады. Осы сәттен бастап ҚазКСР-да музыкалық туындыларды, соның ішінде эстрадалық орындаушылар мен вокалды-аспаптық ансамбльдерді жазу және әндерін жарыққа шығару белсенді қолға алынады.

Әрине, грампластинкаларда жарық көру мүмкіндігіне ең танымал ВИА-лар ғана ие болды. Басқа ансамбльдердің музыкасы тек облыстық радио мен теледидарда шырқалды. Мысалы, «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі сол қатарға жатады, бірақ олардың музыкасының тыңдарман жүрегінен орын алғаны сонша, есімдері халық арасында кеңінен танылып, әндерін әуелі магнитофонға жазып алып, кейін тасымалдағышқа қайта жазған жанкүйерлерінің арқасында шығармашылығы өрістей бастады.

Иілгіш пластинкалар туралы бірауыз айтып өтейік. Көптеген вокалды-аспаптық ансамбльдің танымал болуына 1964-тен 1992 жылға дейін басылып шыққан «Кругозор» журналы маңызды үлес қосты. Журналда көп дүние жазылатын, сондай-ақ әлемнің түкпір-түкпіріндегі музыка жаңалықтарын да қалыс қалдырмайтын. Журнал таңдаулы музыкалық шығармалар жазылған пластинкалармен бірге сатылды. «Кругозорда» 1972 жылы Бибігүл Төлегенованың пікірімен қоса «Дос-Мұқасан» мен «Айгүл» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің алғашқы жазбалары жарық көрді.

70-ші жылдары телевизия белсенді дамыды, музыкалық телебағдарламалар мен фильмдер экранға шыға бастады. Солардың бірі – «Дос-Мұқасан» және «Айгүл» ансамбльдері туралы фильмдер мен «Яшлик» вокалды-аспаптық ансамблінің әндеріне негізделген телеқойылым еді. Сондай-ақ «Таңғы пошта» сынды бүкілодақтық телебағдарламалар эфиріне шыққан топтар танымал бола бастады.

«Дос-Мұқасан» мен «Арай» туралы осы маусымның келесі эпизодтарында кеңірек сөз қозғаймыз, ал әзірге Қазақстанның музыка мәдениеті үшін маңызы бір мысқал кем түспейтін өзге де вокалды-аспаптық ансамбльдер туралы айтайық.

1968 жылы Қыздар педагогикалық институтында ұстаз әрі композитор Марат Балтабаевтың жетекшілігімен КСРО-дағы тұңғыш қыздар вокалды-аспаптық ансамбліне айналған ВИА «Айгүл» құрылды. Көптеген дереккөзде 1959 жылы «Джазда тек қыздар» атты Билли Уайлдердің фильмін көргеннен кейін Марат Балтабаевқа тек қана қыздардан тұратын құрамды жинау туралы идея келген деп айтылады. Бірақ бәрі әдеттегідей Қыздар Педагогикалық Институтында музыкалық факультет ашу туралы ұсыныстан басталып, оған республиканың түкпір-түкпірінен келген қыздар оқуға қабылдана бастады. Факультеттің деканы болып Киев музыкалық училищесі мен Мәскеу мемлекеттік мәдениет институтының түлегі Марат Балтабаев тағайындалды. Балтабаев «Жас тұлпар» жастар қозғалысының мүшесі еді. Ол ауыл-аймақтан келген жастарды қолдап, қазақ фольклорын эстрадада насихаттағысы келді.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблінің репертуары мен дыбыс мәнеріне Марат Балтабаевтың атақты музыкант және қазақтың дәстүрлі аспаптарын зерттеуші Болат Сарыбаевпен достығы әсер етті. Ансамбль алғашқылардың бірі болып эстрадалық әндерді өңдеуде дәстүрлі аспаптарды қолданды, сондай-ақ электродомбыраны тәжірибеге алғаш енгізген де осы топ деп саналады. Заманауи және дәстүрлі аспаптардың синтезі ансамбль әндерінің айрықша дыбысталуына ықпал етті: мысалы, 1974 жылғы ансамбль альбомындағы «Ақ-сиса» әнінде электроорган мен домбыраның үні бар.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі халық әні «Гүлдерайымды» тұңғыш рет өңдеп, орындады.

Сондай-ақ ансамбль репертуары қазақ композиторларының әндерінен, кеңес эстрадасы мен көбіне шетелдік сапарлар үшін арнайы сұрыптаудан өткен әртүрлі халықтардың туындыларынан тұрды. Белсенді жұмыс барысында ансамбль Польша, Жапония, Франция және басқа да елдерде өткен көптеген халықаралық фестивальдерде өнер көрсетті.

Ансамбль құрамы бірте-бірте өзгеріп отырды. Оқуды бітіргеннен кейін көбінесе топ мүшелерінің орнына бірінші курстың студенттері келетін. Уақыт өте келе көбінің ансамбльдегі жұмысты отбасымен және жұмыс бабымен қатар алып жүруге мүмкіндігі болмады, ақыры сексенінші жылдары вокалды-аспаптық ансамбль өз жұмысын тоқтатты. Десе де «Айгүл» ансамблі қазақ музыка мәдениетіне айтулы үлес қосты. Ауылдан келген жас студент қыздардың жетістігі КСРО бойынша басқа да қыздар тобын құруға дем берген еді.

Қазақ эстрадасының қалыптасуында «Гүлдер» ансамблі жанындағы вокалды-аспаптық ансамбльдің алатын орны өте ерекше. «Гүлдер» – бұған дейін атап өткеніміздей би мен музыканы қатар үндестірген Қазақ КСР-нің тұңғыш эстрадалық ансамблі. Бұл ансамбль көптеген танымал эстрада әншілерінің өнер жолының бастау-бұлағына айналды. Роза Рымбаева, Сара Тыныштығұлова, Қайрат Байбосынов, Айжан Нұрмағанбетова, Мақпал Жүнісова, Нағима Есқалиева және тағы басқалары «Гүлдерде» алғашқы тәжірибе жинап, халық ықыласына ие болды.

Ансамбль бағдарламасының алғашқы бөлімі әдеттегідей дәстүрлі ән, күй, айтыс пен ұлттық биден тұрды. Екінші бөлімінде әртістер Бәйтереков, Дүйсекеев, Тілендиев, Бабаджанян, Мовсесян, Пахмутова, Тухманов, Ермишев сынды қазақ және кеңес композиторларының туындыларын, сондай-ақ шетелдік эстрада әндерінің өңделген нұсқаларын шырқады.

«Гүлдердің» шығармашылығына көптеген композиторлар, орындаушылар мен ансамбльдер ат салысты. Олардың қатарында Владимир Львовский жетекшілік ететін «Ритмы Медео» аспаптық ансамблі, Евгений Журкиннің Аспаптық ансамблі, Александр Гурьянов басқаратын Қазақ телевизиясы мен радиосының Эстрадалық-симфониялық оркестрі бар.

«Гүлдер» ансамблінің жазбалары арасынан қазақ фолк-музыкасының әуезін сол уақыттың рок және поп-музыкасымен үйлестірген 1985 жылғы толықформатты альбомдағы «Вера» (Сенім) туындысын ерекше атап өтуге болады. (Орындаушы: Мақпал Жүнісова, әні: Ж.Тұяқбаев, сөзі: Ш.Сариев) https://youtu.be/BZnRcTx0PPQ?t=754

1973 жылы Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясы негізінде «Алматы әуендері» немесе «Мелодии Алматы» вокалды-аспаптық ансамблі құрылды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі және композиторы Рамазан Елібаев болды. «Алматы әуендері» ансамблінің осы күнге жеткен жазбаларының ішінен Елібаев жазған әрі сөзсіз хитке айналған «Жаным-ау» әнін ерекше атап өтеміз. https://youtu.be/HUmcj3Oi2R8?t=1343

«Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі

Келесі ансамбль туралы көп айтылып, жазылған жоқ, бірақ оның да өз тыңдарманы болды, халық арасында кең таралды. «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблінің жетекшісі және әндерінің бас авторы белгілі композитор Жақсыкелді Сейілов еді. Ансамбль өздерінің туған қаласы – Жезқазғанда шығармашылықпен айналысты. Олар алғаш рет аймақтық байқауларға қатысып, облыстық телевизия мен радиоға түсірілген жазбалар арқылы таныла бастады. «Қаракөздің» музыкасын магнитофонға жазып алып, кейін ол көшірмелерді бобина мен грампластинкаларға түсіріп, арнайы ашықхаттарға салып сыйға таратқан ынталы тыңдарманның арқасында жан-жаққа тарады. Ал ансамбльдің музыкасы ресми түрде жарық көрген жоқ, десе де ансамбль туған қалаларында белсенді жұмысын жалғастырды.

Олардың репертуарынан «Кездесу» әнін айрықша атап өткіміз келеді, осы әннің арқасында өздеріңіз тыңдап отырған дәрістің авторы Руслан Якупов ансамбльмен таныс болды. https://www.youtube.com/watch?v=wfO09wOdjTo

Аға буын бұл ән 70-ші жылдары ғашық жұптар арасында кең танылып, оны гитараның сүйемелдеуімен орындағанын айтады.

Бірінші маусымда біз Қазақстанға жер аударылған ұлттардың музыкасы туралы айтқан едік, ал поп-музыканың қалыптасуы туралы сөз қозғағанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдердің сіңірген еңбегін айтпауға болмайды. Олардың ішіндегі ең танымалы, біз жазбасын таба алған - «Яшлик» және «Ариран» эстрадалық ансамбльдері.

«Ариран» эстрадалық ансамблі

Ансамбль 1968 жылы Алматыдағы Корей музыкалық комедия театры жанынан құрылды. Музыкадан бөлек ансамбльдің корей эпостары негізінде спектакль қоятын театры бар еді.

Кейін музыкалық ансамбль құрылып, оның құрамына әйгілі джаз композиторы Эдуард Богушевский жетекшілік ететін эстрадалық оркестр кірді. Сонымен қатар оның жетекшілігімен корей театрының негізінде республикадағы алғашқы джаз биг-бэнд құрылды. Екінші дирижер – Яков Хан кейінірек республикалық биг-бэндке жетекшілік етті.

«Театр басшылығы корей фольклорын «джазға» икемдеу идеясына қызығушылық танытты. Репертуардың 60%-ы корей әндері мен билерінен, 35%-ы кеңестік эстрада әндерінен және 15%-ы джаздан тұрды».
https://www.youtube.com/watch?v=-n8ddQzZmf0
Бүгінде қолжетімді жазбалардың ішінен «Қайтып оралшы» әнін ерекше атап өткім келеді.

«Яшлык» (немесе «Яшлик») вокалды-аспаптық ансамблі

«Яшлик» ұйғыр тілінен аударғанда «жастық шақ» деген сөзді білдіреді. Алғашқы ұйғыр эстрадалық ансамблінің негізі 1973 жылы Алматыда Ұйғыр театры негізінде қаланды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі музыкант Мұрат Ахмадиев болды, ол әнші Дильназ Ахмадиеваның әкесі. Ансамбльдің ұйғыр мәдениетін насихаттауды мақсат тұтты.

«Яшликтің» алғашқы құрамына Марат Мәметбакиев, Ялкунжан Шамиев, Гульбахар Ахмадиева, Кутлук Геняков кірді.

Бірінші құрамның алғашқы жазбасының ішінде 1983 жылы шыққан «Ачил» альбомы ерекше орын алады, бұл альбомды 2022 жылы «Мелодия» қайта шығарды. Оның мотиві бойынша тіпті телеқойылым да түсірілген.
https://disk.yandex.kz/i/Wy9zDLr1qOkUZA.

«Ачил» альбомында психоделик-рок және фанкпен тоғысқан заманауи өңдеудегі ұйғыр дәстүрлі әндерін де, кеңес композиторлары жазған әндерді де кездестіреміз. Бұл пластинкада әсіресе Ялкунжан Шамиев пен Акрам Ахметов жазған «Білмедім» әнін ерекше атап өтуге болады. Бұл ән «Сағындым сені» әні сияқты сол заманның ең әсерлі балладаларының бірі.

Сондай-ақ бас-гитараның фанк ырғағы, ұйғыр перкуссиясының, үрмелі аспаптардың, психоделик-рок гитараның ойнақы ырғағымен әдемі үйлесім тапқан «Сүйіктім мені жаман дейді» деген ұйғыр халық әзіл әні де бұл қатарға кіреді.
https://youtu.be/8d2p-3cEktU?list=PLKOx8FMNgTkqqJfUD8Fimpv6lkjysvYFx

Кейіннен екінші құрам жиналып, оның дыбысы негізінен фолк бағытқа ауысты. 90-шы жылдары «Яшлик» ансамблі форматын өзгертіп, поп-топ ретінде танымал болды, ал вокалды-аспаптық ансамбльдің алғашқы құрамындағы музыканттардың балалары ансамбльдің мүшелеріне айналды.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы біздің мәдениетіміздің маңызды және ажырамас бөлігі. Музыкалық мәдениеттің бұл бөлшегі жете бағаланбаған және ерекше назар аударуға әрі зерттеуге лайық. Вокалды-аспаптық ансамбль туындылары, форматы қазақ және қазақстандық эстраданың болашағына бастау болды, форма мен дыбысқа тәжірибе жасайтын алаңға айналды, дәстүрлі және поп-музыканың арасында тоғыстырушы көпір болып, жаңа есімдердің көпке танылуына ықпал етті.

Оның әрбір тұсы тартымды. Мысалы, эстрадалық, дәстүрлі және академиялық ортаның өзара байланысын алайық. Немесе академиялық және джаз композиторларының үлесі бір төбе. Мәселен, «Ариран» ансамблінің ұзақ уақыт бойы бас композиторы болған Эдуард Богушевский эстрада, джаз және дәстүрлі корей музыкасының тоғысында жұмыс істеді.

Сондай-ақ ансамбльдегі музыканттар мен музыка өңдеушілердің де еңбегі еленбей жатады. Олардың көрегендігінің арқасында көптеген әндер жарыққа шықты. Мысалы, Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған композитор Ескендір Хасанғалиевтің бәрімізге жақсы таныс «Сағындым сені» әні Мұрат Құсайыновтың өңдеуінің арқасында мүлде жаңа үн мен жаңа тыңдарманға ие болды.


Әлбетте, дәстүрлі музыканың, кеңірек айтқанда қазақ тілінің сақталуы мен дамуында вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасының рөлі өте құнды. «Айгүл» ансамблі алғашқылардың бірі болып электродомбыраны өз ән өңдеулерінде қолданды. Ал «Дос-Мұқасан» электрогитара мен синтезаторды қолдана отырып, қазақтың бірқатар дәстүрлі әнін эстрадалық музыкаға икемдеп, алғаш өңдеген топ.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің әндерінің дыбысталуы айрықша. Әрине, тапшылықтың салдарынан өзіндік дыбыс үстейтін кеңестік аспаптар қолданылды. Қазір әлемнің түкпір-түкпірінде бұл дыбыстың жанкүйері көп, бұл «совьетвейв» феномені деп аталатын құбылыс. Ал кейін «Дос-Мұқасан» сияқты танымал ансамбльдер үшін «фирмалық» батыс аспаптарына тапсырыс берілді.

Өскелең ұрпақ үшін де, заманауи қазақстандық поп-мәдениет үшін де вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы мен бейнесі өткенмен байланыстыратын дәнекер.

Вокалды-аспаптық ансамбльдер мұрасына қызығушылық оты сөнген жоқ, мысалы, «Дос-Мұқасанның» «Бетпақ дала» туындысы Әділхан Ержановтың «Атбайдың жекпе-жегі» фильмінде шырқалды. 2022 жылы кинотеатрларда «Дос-Мұқасан» туралы өмірбаян-фильм үлкен табыспен көрерменге жол тартты. Ал сеанстарға жас кезінде топтың концерттерінен қалмаған аға буын ғана емес, олардың балалары мен немерелері де келді. «Масло черного тмина» деген атпен өнер көрсететін рэпер Айдын Нұралин «Сағындым сені» әніндегі сэмплді sagyndym әнінде қолданды.

Музыка қаншама жүзжылдықтар бойы көшпенді қазақ қоғамының өмір салтымен бірге туып, біте қайнасты. Сондықтан Baysa подкастының алғашқы эпизодында музыка мен дыбыстың шамандар мен бақсылардың ойынында қандай маңызға ие екенін, сондай-ақ жақынынан айырылған жанның көңіліне жоқтаудың қалай демеу болғанын әңгімелейміз.
Бұл эпизодта Тәңіршілдік дәстүрін ұстанатын бақсы Ховаған Төбет Қам, музыкатанушы Меруерт Құрманғалиева мен мәдениеттанушы Зира Наурызбаева сарапшылық ойын ортаға салды.
Подкастты Болат Өтемұратов атындағы Қордың қолдауымен Bulbul студиясы және Батырхан Шөкенов атындағы Қор жасады. Жаңа эпизодты өткізіп алмау үшін подкастқа жазылуға шақырамыз.

Табиғат пен қоршаған орта көшпелі халықтың өмірінде ерекше орын алады, өйткені тұрмысы соған байланысты болды. BAYSA подкастының жаңа эпизодында күміскөмей әншілердің кең дала, өзен, көл, тауды жырлап, құстармен сырласып, жануарын жоқтап, жан азабын әнге айналдырғаны туралы әңгімелейміз.
Дәрісті Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының аға оқытушысы, докторант Бағлан Бәбіжан дайындады. Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
Эпизодты дайындауға ғылыми кеңесші Раушан Жұманиязова, дыбыс режиссері Дәуіт Жантасов, продюсер және редактор Айсұлу Тойшыбекова атсалысты.
Эпизодта қолданылған музыкалар Карина Абдуллинаның жеке мұрағатынан, Bilim TV мен Орталық мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазбалары архивінен алынды, сондай-ақ The Buhars пен Ахан Отыншиевтің шығармалары пайдаланылды.

Бұо эпизодта дәстүрлі қазақ музыкасының аймақтан аймаққа карай қалай ерекшеленгенін және осы аймақтық ерекшеліктерді қалыптастыратын факторлар туралы баяндаймыз.
Дәрісті профессор және өнертану докторы Саида Елеманова дайындады. Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
Эпизодта ҚР кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбаларының Орталық мемлекеттік мұрағатымен ұсынылған Манарбек Ержановтың орындауындағы «Ақ сиса» әні, Күләш Байсейітованың орындауындағы «Елігай» әні және SUYUNBAY19 жобасымен ұсынылған Тоғжан Қыдырсинованың орындауындағы Есбайдың «Терісқақпай» күйі, Сүндет Орезекұлының орындауындағы Сәкен Тұрысбектің «Күлтегін» күйін естісеңіздер болады.

«BAYSA подкастының жаңа эпизодында мұрағаттарда сақталған қазақ музыкасының алғашқы жазбалары, Александр Затаевичтің экспедициялары мен қазіргі таңда қазақ музыкасының тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де қалай жазылып, сақталатыны туралы әңгімелейміз.
Эпизодта Ethnologsiches Museum – Staatliche Museen zu Berlin музейінде сақтаулы тұрған Рихард Карутцтың жазбалары, сондай-ақ Алматыдағы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбалары мұрағатында сақталған Әміре Қашаубаевтың орындауындағы «Балқадиша» әнінің жазбасы қолданылды. Сондай-ақ эпизодтың кейіпкері – күйші әрі дирижер Нұрлан Бекенов арнайы BAYSA подкасты үшін «Әуез» және «Қос келіншек» күйлерін орындайды».

Дәрісті музыкатанушы Антон Сомов дайындады
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

Дәрісті күйші, домбырашы, Қазақ ұлттық өнер университетінің оқытушысы, PhD докторы Айтолқын Тоқтаған дайындады.
Эпизодта Динаның орындауындағы Бұлбұл, Ерке ер, 8 март және Науысқы тартқан күйлері пайдаланған.

Дәрісті дайындаған – музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

BAYSA подкастының 8-ші эпизоды әңгімелеу түрінде өрбиді. Бұл эпизодта Қазақстанға жер аударылған халықтардың ұлттық музыка мәдениеті қалай сақталғаны туралы әңгімелейміз, соның ішінде поляк және корей диаспораларына тоқталамыз.
Біз «Нарцыз» поляк жастар ансамблінің жетекшісі Марина Ершовамен және «Родина» корей хорының жетекшісі Владимир Шинмен сұхбаттастық.

Дәрісті киносыншы Гүлнар Әбікеева дайындады.
Дәрісті оқыған Бексұлтан Бағытжан.

Подкасттың бірінші маусымын серіктеріміз және достарымызбен бірге аяқтаймыз. Біз Карина Абдуллинаны, jeltoksan., Болат Өтемұратов атындағы Қордың директоры Марат Айтмағамбетовты, PR директор Леонид Нигматуллинді, ақын және аудармашы Тілек Ырысбекті шақырып, олардың сүйікті әндері туралы әңгімелестік. Сондай-ақ, өздерінің сүйікті әндерімен Батырхан Шөкенов атындағы қордың директоры Наргиз Шөкенова мен BAYSA подкастының продюсері, Bulbul студиясының негізін қалаушысы Айсұлу Тойшыбекова да бөлісті.

Эпизод осы әндердің үзінділерінен тұрады:
- Шаба Әденқұл орындауында «Япур-ай»;
- «АБАТ» этно-тобының орындауындағы «Қарай көзім»;
- Құрманжан Омарова мен «Дос-Мұқасан» тобының орындауындағы «Сағындым сені»;
- Амира Айтқұлованың орындауындағы «Құстар әні» @amira.lyric;
- «Овощи Фрукты» тобының «Перекрёсток».
Сондай-ақ, Musicola тобы жазған, халық бесік жыры «Ай-әй бөпем» және The Buhars feat jeltoksan «Теңіз» әні.