Біз подкастымызды тұрмыс-салт жырларына арналған эпизодтан бастауды жөн көрдік. Өйткені қазақтың дәстүрлі музыкасы ежелгі түркі әлемінің діни-мифологиясымен тығыз байланысты. Түркілер дүние көзге көрінетін әлемнен және жан баласы көріп-біле алмайтын тылсым әлемнен тұрады деп сенген. Осы екі әлемді музыка мен музыкалық аспаптар байланыстырған. Музыкалық аспаптардың әлемнің жаратылысымен байланысы бар екені тураоы аңыздар көп. Музыкалық аспап ғаламды жетілдіретін, өзге әлемде өмір сүретін рухтармен тулдесуге мүмкіндік беретін, аса маңызды ақпаратты жеткізетін үйлесімдік пен күштің атрибуты ретінде қабылданды. Аспаптың көмегімен бақсылар мен жыраулар, күйшілер мен ақындар сынды ешкімге ұқсамайтын ерекше адамдар тылсым әлеммен байланысқан, тұтас халық пен жекелеген адамдарға жәрдемдескен, уақыт пен кеңістікті реттеген.
Бұл – Ховаған Төбет Камның орындауындағы “бақсының алғысынан” үзінді. Бақсының түсіндіруінше, «алғысты» – бақсының әнұраны деуге болады. Олар саусақ таңбасы сияқты қайталанбайды, бір-біріне ұқсайтын алғысты ешқашан таба алмайсыз.
«Бұл үзіндінің мәтініне тоқталсақ, менің айтқаным мынау: менің атым - Ховаған Төбет Қам, мен ата-бабамнан берілген күштің арқасында, тілектес әруақтар мен жәрдемшілерімнен келген күш-қуаттың арқасында, қоршаған дүниенің рухына, жердің, өзен мен таудың рухына, оттың рухына тағзым етемін. О, Тәңірі, Ұмай ана саған жалбарынамын, ести гөр дауысымды, мен білуі тиісті нәрсені құлағыма сал, ізгілік жолында жұмсауға жетерлік бойыма күш-қуат бер».
Бақсының шын есімі – Бауыржан Жылқыбаев. Айтуынша, өмір бойы рухани ізденіспен келеді. Жасөспірім шағында Екібастұз медресесіне қабылданады, алайда өзін исламнан таппаған ол ізденісін жалғастырып, православ шіркеуіне келеді, мұнда Көне және Жаңа Өсиетті зерттейді. Осылайша Алматыдағы түрлі конфессия және сенім өкілдерімен достасып, араласады.
Жылдар бойғы ізденістен кейін ол өзінің бас ұстазы әрі тәлімгері – әулетіне бақсылық қонған тывалық Надежда Сатты кездестіреді. Осылайша, Бауыржан Тәңіршілдік наным-сенімдегі шамандардың шеберлігін меңгеру үшін Сібір тайгасына аттанады.
Ховаған Төбет есімін оған инициация рәсімі кезінде Надежда Сат берген. «Ховаған» тыва тілінен аударғанда «көбелек» деген мағынаны білдіреді, ал қазақтар бөрібасар итті – төбет деп атаған. Көбелек пен бөрібасар – Бауыржанның тотемдік жануарлары. «Кам» сөзі түркі тілінде «әулие» немесе «қызмет етуші» деген мағынаны білдіреді. “Камлать”, “камлание” туынды сөздері осыдан шыққан. Рәсімді өткізу процесін осылай атайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында шамандар мен емшілерді бақсы деп, ал шамандықты бақсылық деп атаған.
Инициация кезінде бақсы жаңа есіммен бірге кузунгу алады. Бұл – екі әлемнің шекарасын бейнелейтін бақсы айнасы (Сабырова А. «Қазақтың дәстүрлі әндерін зерттеу мәселелері», 2014 жыл, Алматы, 235 бет). Айна – бақсының тәңіршілдіктегі басты атрибуты. Бақсы сылдырмақсыз, шаңқобызсыз, күш-қуат шақыратын басқа да атрибуттарсыз, тіпті арнайы киімсіз бақсылық сарынға түсе алады. Бірақ кузунгусыз бақсы сарынына түсу мүмкін емес. Бақсының басты музыкалық аспабы қобыз шанағының ішіне айна қондыру дәстүрі осыдан пайда болған.
Кузунгу – кәдімгі айна емес, ол жарық шағылыстыратын жып-жылтыр металл. Табиғат аясынан – тау өзендері мен көлден табылған кузунгулар ең күшті кузунгу деп есептеледі. Бауыржанға айнасын ұстаздары сыйға тартыпты.
«Бұл – Тәңіршілдік дәстүріндегі бақсылардың басты атрибуты. Ол кездерде технология болмағандықтан, айнаны жезден, қоладан, күмістен жасап, әбден жылтыратқан. Оны түрлі мақсатта қолданды: айна – күш-қуаттың атрибуты саналады, онда бақсыға тілектес рухтар, жәрдемші рухтар өмір сүреді. Сонымен бірге айнаның жылтылы зұлым рухтарды қашырады. Міне, сондықтан да қазақ даласындағы бақсылықта қобыз шанағының ішіне айна қондыру дәстүрі болған».
Бақсы сарынына түсетін бақсының ғұрыптық киімінде сылдырлаған дыбыс шығаратын металл әшекейдің көп болуы Тәңіршілдік сенімдегі алғашқы бақсылардың бірі ұста болғанымен байланысты. Жалпы, бақсылықта дыбыс маңызды рөл ойнайды. Оның негізінде біраз дүние жатыр. Тәңіршілдікте бақсылар дыбыспен жұмыс істеу және көмейден үн шығару кеңістікті үйлесімге әкеледі, яғни энергия ағынын тепе-теңдікке келтіретін қабілетке ие дегенге сенеді.
«Мұндағы темір соғатын төстің, оған тиген балғаның дыбысы, жалпы, кез-келген темірдің сылдыры айналаны тазартады, үйлесім құрайды. Тек дыбыстың өзі, дыбыстың табиғаты ғана. Тибеттегі ән салатын тостағандардың мәні де осында. Ол туралы естуіңіз бар ғой? Міне, дыбыстың өзі кеңістікке үйлесім береді. Күнделікті өмірде, кейде бір жағдай болып қалғанда, бейсаналы түрде әлденелерді сылдырлатып, дыбыс шығарып, содан береке табамын. Сосын көмеймен ән айту да бар, оны Хоомей деп атайды. Күн сайын жұмысқа барар және қайтар жолда көмеймен ән саламын: көңіл-күйім жақсы болса – ән айтқым келеді, көңіл-күйім жоқ кезде де ән айтамын. Бірнәрсе жасауға ниеттенгенде немесе қандай да бір жетістікке жеткенде де ән айтамын. Осылайша, дыбыстардың көмегімен жақсы нәрсеге қол жеткіземін».

Мәселен, кейбір дыбыс жақсы энергия мен ізгі рухтарды шақырса, ал кей дыбыс, керісінше, зұлымдықтан қорғайды.
Ховаған бірнеше халық аспабында ойнайды. Оның бірі бақсы өз алғысын айтқанда сүйемелдейтін қобыздың тывалық түрі – игил. Жаңа ғана өзіңіз үнін естіген дунгур мен сылдырмақ, шаңқобыз бен сыбызғы да бар. Қазақ бақсылары қобыз, дабыл, даңғыра, асатаяқ сияқты музыкалық аспаптарды қолданған.
Көлемі ықшам болғандықтан, Ховаған шаңқобызды үнемі өзімен алып жүреді.
«Бір жағынан қарасаңыз, бұл бір ғана нотаны, бір ғана дыбыс үндестігін береді, бірақ осы обертондардың арқасында, небір әуендер тудыра аласыз. Байқаған болсаңыз, мен жаңа ғана халық әнін ойнадым, халық мақамына салдым, егер оны кәдімгі дауыспен айтсаңыз, былай естілер еді. Бірақ бұл әуенді хоомей, яғни көмейден шыққан үн арқылы да шырқауға болады».
Ховағанның сөзінше, түркі тобына жататын халықтардың музыкасы қоршаған әлеммен тығыз байланысты: ол тірі немесе жансыз табиғаттың үніне еліктеу сынды.
«Барлық музыка, барлық композиция табиғатпен, табиғат-анамен байланысты. Яғни, музыка дегеніңіз – түйенің боздағанына, қарғаның қарқылдағанына, жылқының кісінегеніне, ат тұяғының дүбіріне, тырнаның тырауына, қасқырдың ұлуына еліктеу. Сіз бұл дыбыстарды бұған дейін жиі естіген шығарсыз. Бұл табиғатқа еліктеу. Көмеймен ән айтуда негізгілерінен бөлек – қырғыра, кормей сығыт, эзенгелер немесе боргын надыр деген стильдер бар. Бұл дыбыстар жоғарыдан төмен аққан тау өзенінің сарқырағанына еліктейді. Қырғыра қарғаның қарқылына немесе өз ботасын қорғаған түйенің боздағанына ұқсайды. Ырылдаған дыбыс түйенің дауысына еліктеуден шыққан. Сықыт – желдің ысқырғанына, бұлақтың, судың сылдырағанына ұқсайды. Яғни, түркі халықтарының музыкасы табиғат пен қоршаған ортаға еліктеуден шыққан. Музыка, композиция, әуеннің толықтығы осыдан келіп шығады».

_________
Қазақ музыкасында табиғат пен дыбысқа еліктеудің маңызы зор болғанын Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры Меруерт Құрманғалиева да айтады. Көшпенді өмір салты табиғат заңдарын білу мен сақтауды көздеді, қоршаған әлемге назар аудармау мүмкін емес еді.
«Музыканы, әсіресе халық музыкасын зерттегенде оның түп-тамыры қайдан шықты, неге деген сұрақтардың жауабын білгің келеді. Бірақ халықтық дегеннің өзі сонау кеңес заманында «қазақтардың өз мәдениеті жоқ, мәдениеті болса да, олар сауатсыз» деген желеуден шыққан, бізге солай таңылған шартты атау ғана. Шынында, қазақтар әрдайым басқа өлшемде өмір сүрген. Бұл өлшем қазақтардың көшпенді болуымен байланысты, ал көшпенділік табиғаттың, ғарыштың, жердің заңдарын білуді дұрыс көреді. Әрине, рулық, туыстық байланыс та үлкен рөл ойнады. Әлбетте, музыкалық мәдениетке ландшафт та әсер етті. Қазақтың төл музыкасында табиғаттың бейнесі бар, сондықтан барлық аспап табиғаттың кез келген дыбысына еліктей алады. Біздегі қобыз бен сазсырнай, шаңқобыздардың өзі неге тұрады... Мұның бәрі, әрине, табиғат үнінің көрінісі».
Сарапшының сөзінше, музыка қоғамның әлем туралы түсінігін бейнеледі. Мысалы, қобыз бен домбыраның құрылымы қазақ танымында төменгі, орта және жоғары әлемнің өзара байланысын білдіретін әлемнің сипаты саналады.
Тәңіршілдікті уақыт өте келе классикалық ибраһимдік діндер, соның ішінде ислам ығыстырғанымен, дәстүрлі қазақ қоғамында тәңіршілдікпен байланысты әдет-ғұрыптар сақталып қалды. Мәселен, тәңіршілдік дүниетаным қазіргі бақсылардың ғұрпында бар.
«Бақсылар бұрынғы кезде бақсылық сарынды міндетті музыкалық аспаппен сүйемелдейтін. Музыкалық аспап үш әлем арасындағы дәнекер іспетті. Ол әрқашан солай қабылданды. Бұл кісі әу бастан жырау іспетті, ол бәрін көреді, тұтас халықты көреді, ол бүкіл халық үшін немесе әрбір адамға арнап бақсылық сарынға түсе алады».
Кеңес дәуірінде бақсылар қуғынға ұшырады, ал бақсының аспабы – қобызда ойнауға тыйым салынды. Осы кезеңде қобызда жазылған көптеген шығармалар, күйлер мен бақсылық сарындар жойылып кетті. Бір құдіреттің күшімен осы дәстүрді сақтап қалдық, кейбір шығармалар домбыра, сазсырнай сияқты аспаптарда ойнала бастады.
«Менің марқұм Базаралы Мүптекеев деген досым болды. Біз онымен Шанхайға конференцияға бірге бардық. Құрғақшылық екен, шілденің жан шыдатпас ыстығынан киіміміз үстімізге жабысып қалды. Әрі ыстық, әрі ылғал еді. Сол уақытта Қытайдың басқа аймақтарында қатты жаңбыр жауып, кей өңірлерді су алып кетті. Мен содан: «Базаралы, сені жаңбыр шақыратын күйді біледі деп жатыр ғой» деп, Базаралыға өтініш айттым. Ол: «Білемін» дейді. Мен: «Онда жаңбыр шақыршы. Тыныстай алмай кеттік» дедім. Біз қонақ үйдің төменгі қабатында әңгімелесіп отырған едік. Ол: «Бұл қорқынышты. Мен қазір жаңбыр шақырамын делік. Бұл елді онсыз да су басып жатыр, ал Шанхайға не болады?» деп сұрады. Мен: «Енді бірдеңе істесең болады ғой. Құрығанда салқын самал соқсын» деп дес бермедім. Ол: «Онда күй ойнайын» деп, күй тарта бастады, сол кезде Шанхай аспанын қара бұлт жаба бастағанын өз көзіммен көрдім. Ол: «Болды. Енді ойнамаймын» деп шорт кесті. Сондықтан бақсылар тасаттық рәсімінде міндетті түрде күй ойнаған».
Тәңіршілдік дүниетаным бақсылардан бөлек дәстүрлі өнердің өкілдері – сал-сері, ақын-жыраулардың шығармашылығында да көрініс тапты. Меруерт Санатқызының айтуынша, ол сонымен бірге қазақтың жыл қайыру – он екі жылдық мүшел жаспен де байланысты:
«Алғашқы мүшел – 13 жас, сосын 25 жас, әрі мүшелдің өзіндік өнер мен мәдениетті жеткізушілері болды. 13 жастан 25 жасқа дейінгі алғашқы мүшелді Біржан сал, Мұхит сал, Ақан сері, Құдайберген сері сынды сал-серілер жеткізген. Қазақ даласында сал-серілер көп болған, өкінішке орай олардың бәрінің есімі бізге жетпеді. Сал-серіні құт-береке әкелетін қасиетті әнші деуге болады. Егер ол бір ауылға түссе, ауылға құт келді, мал төлдеп, қоныс жайлы болып, еш шығынға ұшырамай, бір рулы ел өніп-өседі деп сеніп, оларды қуана қарсы алған.
Сал-серілер – кәсіби халық сазгерлері мен әншілері. Олардың репертуары әдетте лирикалық әндерге толы. Зерттеушілер сал-серілерді қасына сиқыршы, палуан, әзілкештерді ертіп, ауыл ауылда сейіл құратын, бай-бағланша қымбат әрі қызылды-жасылды киінген әншілер деп сипаттайды. Оларға ауыл тұрғындары бағалы сыйлықтар тарту еткен:
«Егер «Біржан сал» филімін көрсеңіз, осы сыйлық тарту рәсімі өте жақсы көрсетілген. Ол келе сала өзінің қамзолынан, шапанынан түрлі әшекейлерді шығарып, қыздарға тарата бастайды. Егер әшекей бұйымдар таусылып қалса, онда қамзолын жыртып берген. Мұны ырым дейді. Ырым – таза қазақи, мұсылмандыққа дейінгі төл түсінік. Неге мұндай ырым жасалған? Бойжеткеннің тағдыры баянды болсын, бақытты болсын деген ниетпен сал-серілер оған сыйлық сыйлаған».
Ауыл үлкендері 12-ден 25-ке дейінгі жастарды сал-серілерге сеніп тапсырған. Сал-серілер әні, қыз-жігітке арнауы арқылы олардың жай ғана көңілін көтеріп қоймай, жастардың сезімі мен ойын сөз етіп, жас буынға әлем туралы, жынысқа, жасқа байланысты қарым-қатынасты, яғни нені жасауға болады, нені болмайды деген тыйымды жеткізген.
«Ән арқылы, ойын арқылы. Айлы түнде алысқа лақтырған сүйекті жастар жұп-жұп болып іздейтін ақсүйек ойынын кейбіреулер эротикалық деп те атайды. Бірақ ешкім әдеп пен тыйымнан аспаған. Бар-жоғы бозбала бойжеткенге өз сезімін білдірген, ол өзгеге айттырылған болуы да мүмкін, осыдан кейін бойжеткен өзіне жігіттің ғашық екенін түсініп, басын тік көтеріп жүретін болған. Кейде қастерлі дүниелер туралы тілдескен. Осы ойын барысында көп нәрсені ұғынған, бірақ эротикалық тұрғыда емес. Эротикалық дүниелердің бәрі әндерде көрініс табатын. «Бір ағашта екі алма – менде алмайын, сенде алма» деген сияқты. Яғни сал-серілер бәрін солай ұқтырған. Әлбетте, сал-серілер бір ауылда ұзақ уақыт аялдай алмайтын, жанындағы жора-жолдасымен әрі кетсе бірнеше күн қонатын».
Келесі он екі жылдық кезең 25 жастан басталып, 36-ға дейін жалғасады. Бұл кезде адам жастық шақтан кемелдікке өтеді. Бұл кезең әдетте суырыпсалма ақындардың, әншілердің шығармашылығына тән. Олардың шығармашылығында өз руының даңқын асыру, айтысу басым түседі. Ақын дегеніміз – өмірді түйсінудің басқа деңгейі, музыкада ерекше тақырыптарды қозғау, басқа музыкалық тіл және форма, олар өз руы аясында өмір сүріп, жаңа дүние жасайды. Әдетте, адамның кемелдену кезеңі 49 жасқа дейінгі екі мүшелді біріктіреді.
«Бізде жиырма беске арналған өлеңдер өте көп. Бұл адамның келесі дәрежеге яғни өмірді философиялық тұрғыда түйсінуге өту шекарасы деуге болады».
Келесі мүшелді даналыққа аяқ басу дейміз. Бұл кезеңді би атанып, ханға кеңесші болатын деңгейге жеткен жыраулар, әнші, айтыскерлермен байланыстыруға болады. Осы кезеңде туған өнер философиялық тақырыптарды қозғайды, өзінің халқына ғана емес, жалпақ әлемнің болашағын қалай жарқын етуге болатынына қатысты мәселелер ой елегінен өтеді.
Музыка мен ән қазақ қоғамында жас ұрпаққа білім беруден бастап, жан-жарасын жазуға дейінгі сан түрлі қызметті атқарған. Өмірден кісі өтуіне қатысты кең таралған жанрдың бірі – жоқтау айту.
Жоқтау сөзі қазақтың «жоқ» деген сөзінен шыққан, яғни жоқтау дегеніміз – өмірден өткен адамды қайғыра еске алып, дауыс қылу. Бұл ежелгі дәстүр жерлеу рәсімінің бір бөлігі ретінде көптеген халықта кездеседі. Жоқтаушылар, мысалы, Гомердің эпостарында бар. Мәдениеттанушы Зира Наурызбаеваның сөзінше, жоқтау – жақын адамын жоғалтып, қабырға қайыстырар қайғыдан туған бейберекетсіздікті қалпына келтіру әрекеті және қайғыға әлеуметтік-қолайлы көрініс беру:
«Кезінде мен Фридрих Ницшенің Ежелгі Грекия туралы «Трагедияның музыка рухынан тууы» деген еңбегін сүйіп оқыдым, әлбетте онда Ницшенің өзі көп нәрсені сөз етті. Ол мына бір нәрсені түсіндіреді: біздің кішкентай ғана мүлгіген әлеміміз, адам, айнала толған бейберекетсіздік, тұңғиық, өлім. Осы бейберекетсіздік екі формаға ие болуы мүмкін. Біріншісі, дионистік – ессіздік, бейберекетсіздікке толы, екіншісі, апполондық – бұл образдар, яғни бәріне, соның ішінде қайғыға да, бейберекетсіздікке де әдемі образ бен әлеуметтік-қолайлы форма беріледі. Ал қазақтың жоқтауы – бұл да бір шетінен ауыр қайғы болса, екіншіден әлеуметтік-қолайлы формасы бар қайғы. Яғни әйел жылап, өз шерін шығарады. Әйелдер дегеніміз туысқандары. Сондай-ақ бұл рәсімге айналған, сонысымен маңызды. Себебі кез келген жеке дүние рәсімге айналғанда әлеуметтік-қолайлы формаға ие болады».
Жоқтау бір жылға созылады. Жоқтауды соңғы рет жылдық асында айтады. Бұл оқиға аза тұтуға нүкте қойып, қалыпты өмірге қайтып оралуды білдірген.
«Алғашқы күндері әйелдер жоқтауды көп айтады, кейін алғашқы ауыр қайғы басылғаннан кейін жоқтауды сирек айта бастайды. Көбінесе көңіл айтуға бұрын-соңды келмеген кісілер келгенде, солардың алдында жоқтау айтады. Соңғы рет жоқтау бір жылдық асын бергенде айтылады, онда марқұмның бір жылқысын сояды. Мифологияға, тарихқа терең үңілсек, қайтыс болған қожайынының бір жылдық асына сойылған жылқы өз иесіне арғы дүниеде қызмет етеді деген наным болған. Тіпті жылқының өзі иесін сағынып, мұңайып, оның да бұл дүниемен тезірек қоштасқысы келеді екен, сондықтан марқұмның бір жылдық асын күтеді деген бар. Сондай түсінік болған. Жыл бойына киіз үйге ілініп тұрған, осы үйдегілер қайғы жамылып отырғанын білдіретін, бұл үйдің адамдарымен абайлап сөйлесу, қайғы жұтқан жандарға көңіл айту керегін ескертетін қаралы ту марқұмның асында алынып тасталады. Бұл желмен желбіреген туды марқұмның найзасына қадаған, яғни бұл да сол адамды бейнелейді. Оның бір жылдық асы өтіп, рухы бұл әлемнен түбегейлі өткенде найзаны сындырып, туды найзамен қосып өртеп жіберетін болған. Ал осы әулеттің әйелдері соңғы рет дауыс шығарып жоқтау айтады. Олар найзаны суырып алмасын, сындырмасын деп сабына жабысып, жылқыны соймасын деп жануарға ұмтылған. Осылайша, олар өз өткеніне жармасады.
Жылқыны сойып, найзаны сындырып, әйелдер соңғы рет дауыстап жоқтау айтқаннан кейін ауылдың абыройлы ақсақалы әйелдерге бір жыл бойы қара жамылып, жоқтау айтқандары үшін алғыс айтады. Бірақ соңында бұл да өтті, тірі адам тірлігін жасауы керек, енді қайғыдан арылыңдар деп үн қатады. Бұдан кейін әйелдер қаралы киімін шешіп, күнделікті киімін киіп, шашын бұрым ғып өреді, себебі қара жамылған кезде әйелдер шашын бос жіберетін болған, бұдан кейін жесір әйел қайтадан тұрмысқа шыға алады».
Жоқтау әрқашан суырыпсалмалықты талап етеді, яғни әйел қайтыс болған жанды дәріптейтіндей ерекше образдарды қолданып, жанрдың ережесіне сай өз туындысын шығара алады. Десе де мұнда жоқтаудың әмбебап ырғағы мен поэтикалық формуласын қолдану керек.
Қазіргі кезде жоқтау дәстүрі қазақтардың тұрмысынан біртіндеп жоғалып барады. Зира Наурызбаева 2014 жылы Абайдың әкесі туралы «Құнанбай» филімі түсірілгенде өзінің жары – кинодраматург, жазушы әрі күйші Таласбек Әсемқұловтың әртістерді жоқтау айтуға үйреткенін еске алады. Олар бұрын жоқтау айтып көрмегендіктен, жазушы оларға жоқтау айтқан кезде қалай отыру керегін көрсетіп, нақты дәстүрлі мотив, ырғақтарды ұсынған.
«Алдымен, жоқтау кеңес дәуірінде жоғала бастады. Сосын оған исламның ықпалы әсер етті, себебі ислам дінінде қайтыс болған адамды жоқтау құдайға налығанмен тең, себебі құдай берді – құдай алды, бұған көну керек. Қайғы – құдайға қарсылық білдіру, демек сен ізгі мұсылман емессің, сен құдайдың дегеніне көнбейсің. Тағы бір себебі – батыс мәдениеті, олар үшін де қатты айқайлау, бет тырнап, шаш жұлу деген ақылға қонбайды. Ал осы дәстүр пайда болған алғашқы кезеңдерде әйелдердің өзінің шашын жұлып, бетін тырнауы кездескен. Яғни бір із қалдыратын әрекеттер жасайтын болған. Бұның бәрі әлбетте, қазіргі қоғамда өрескел көрінеді».
Мәдениеттанушының айтуынша, соған қарамастан, өңірлерде әлі де жоқтау дәстүрі бар. Бұл дәстүр Маңғыстауда сақталған және Қазақстаннан тыс аумақта осы дәстүрді ондаған жылдар бойы сақтап келген этникалық қазақтардың тұрмысында кездеседі.
«Маңғыстауда салт-дәстүр әлдеқайда жақсы сақталған. Таксиде келе жатасың, немесе рөлде отырған немере ағаңыз эпикалық өлеңді тыңдап отыруы мүмкін. Одан: «Эпос тыңдайсың ба?» деп сұрасаң, «Жоқ» деп жауап береді. Ол мұны эпос деп ойламауы да мүмкін. Мысалы ол жақта таксиде Жаңаөзен оқиғаларына арналған эпосты тыңдауыңыз мүмкін. Сол сияқты Жаңаөзенде қайтыс болған жандарға арналған жоқтау да бар деп ойлаймын. Қаңтар оқиғасы туралы да болуы мүмкін... әдетте орыстілділер мұны байқамайды, бірақ көбіне елдегі осындай үлкен оқиғалар, соның ішінде трагедиялар қазақ әдебиетінде – проза мен поэзияда көрініс табады. Яғни бұл жарты жыл немесе бір-екі ай алуы мүмкін. Көптеген өлеңдер, повестер, әңгімелер, романдар жазылады, яғни қазақ тілді ортада қазақтілді жазушылар мен ақындардың жазғаны қалың оқырманға таныла бермейді, бірақ осындай жараның бәрі қазақы ортада көркем шығармалар арқылы емделеді. Ал Маңғыстау сияқты дәстүрлі ортада тұрмыс-салт жырлары, жоқтау, жыр сынды формада көрініс табады».
Дегенмен, мәдениеттанушының сөзінше, жоқтау күтпеген жерден қайта жандануы мүмкін:
«Қайғыны жеңіп, жан жарасын емдеуде біз қазақи әдіске келеміз деп ойлаймын. Меніңше, жоқтау тіпті Алматы сияқты ірі қалаларда, тіпті орыстілділер арқылы қайта жаңғыруы мүмкін».

Дәрісті Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының аға оқытушысы, докторант Бағлан Бәбіжан дайындады

Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Табиғаттың образы мен мотиві қазақ мәдениетінің өн бойында өріліп, халықтың сөзінде, ою-өрнек, әдет-ғұрып, киімінде, әсіресе, музыкасында айқын көрініс тапқан. Сондықтан, табиғат туралы немесе жансыз және тірі табиғатпен байланысты әндер – қазақтың музыкалық мұрасында ерекше орын алады.

Бізге табиғатты жырлайтын халық әндері көптеп жетті. Олардың бәрі музыка тілінің күрделілігімен ерекшеленеді. Осы халық әндерінің кейбірі авторлық шығармаға ұқсайды, солай болуы әбден мүмкін, тек автордың аты-жөні ұмытылған.

Мысалы, Жетісу өңірінде сақталған халық әндерінің бірі – «Сусамыр – елдің жайлауы». Сусамыр – Қазақстан мен Қырғызстанның шекарасында орналасқан жайлаудың аты, шекара пайда болмай тұрып оны қырғыз, қазақ қатар жайлаған. Бұл мекен көркінің көз тартатыны сонша, әсем әннің арқауына айналып, сол әндер бүгінге дейін жетті.

Жетісуда кең тараған халық әндерінің тағы бірі – «Жетіарал жерім-ай» әні. Онда Жетіарал деген таулы өлкенің сұлулығы бейнеленеді. Қайырмасында «Жетіарал жерім-ай, сағындым елім-ай» деген жолдар қайталанады. Туған жерге деген сағыныш сондай нәзік, әсем баяндалады.

Ел ішінде кең таралған “Япур-ай” атты халық әнінде де, табиғаттың көркемдігі «Жаз болса жарқыраған көлдің беті» деп суреттеледі. Мазмұны қарапайым, нәзік сезімдерді дәл әрі дөп басады, жазды сағынған жанның көңіл-күйі бейнеленген, өзен-көлдің, ағаш-бұтаның суретін әнмен өрнектелген. «“Япур-ай” сөзінің өзі – шаттану, таңырқау, өкіну, мәнінде қолданылатын одағай сөз.

Табиғаттың бейнесін суреттеу дәстүрін кәсіби халық әншілері, яғни сал-серілер мен ақындар өз шығармашылығында кең қолданды. Мұндай мазмұндағы әндер суырыпсалма әншілердің ән қоржынынан міндетті түрде табылатын. Әрі бұл музыканттар мұрасының жарқын әрі құнды екенін танытатын.

Әйгілі күміскөмей әнші Ақан сері жүйрік жылқыны, тазы мен қыран құсты аса бағалады. Оның атақты «Маңмаңгер» мен «Құлагер» әндері жылқыға арналған. «Маңмаңгерде» өзінің тұлпарын, оның шабысын «Жүресің желмаядай жануарым, көрейін қызығыңды осындайда» деп жырлайды.

Ал екінші әні – «Құлагер», керісінше, қасіретке толы. Әнде әнші бәйгі кезінде дұшпанының қолынан мерт болған атын жоқтайды. Өзінің сүйікті жануарынан ғана емес, жан досынанайырылып, бар жан азабын әнге айналдыра білген Ақанның бұл туындысын зерттеушілер әнші шығармашылығының шыңы деп бағалайды. Дәстүрлі мифологияда жылқы батырдың көмекшісі, тіпті қорғаушы-жебеушісі ретінде сипатталады.

Халық музыканттарының шығармашылығы композиция, ырғақ, әуез, мазмұн тұрғысынан күрделі болып келеді. Ақан серінің әйгілі «Сырымбет» деген әні бар. Сырымбет – таудың аты. Әнді де тауға арналған деп топшылауға болады. Алайда Ақан бұл әнді осы таудың етегіндегі ауылда тұратын сүйікті қызына арнаған.

Көптеген халық әншілері жанама үн қату, шығарманың нақты идеясын терең пайымдау арқылы басқа қырынан ойлау деңгейін көрсететін тәсілге жүгінген. «Сырымбет» әнінде Ақан: «Ауылым қонған Сырымбет саласына, ғашық болдым ақ сұңқар баласына» деп шырқайды. Ақан серінің шығармашылығында мұндай аллегория өте көп. Бұл ретке әншінің адам тағдырын өсімдікке балайтын «Шырмауық» әнін, бойжеткеннің сұлулығын жырлайтын «Райхан гүл» әндерін атауға болады.

Белгілі халық әні «Аққұм» жердің атымен байланысты. Бертінде бұл Ахмет Байтұрсынұлының әні делініп жүр, бірақ бұл мәселені терең зерттеу қажет. Әнде «Аққұмның бір қызы бар - Іңкәр аты, сөзі бар алуа, шекер балдан тәтті» деп шырқалады. Ақан серінің «Сырымбеті» сияқты, бұл ән сүйіктісіне арналса да, жердің атымен аталған. Қазақтың дәстүрлі музыкасында әнді, өлкенің атымен атау – оқиға орын алған жерді есте қалдырудың тәсілі.

Халық әні «Шилі өзенде» де әу баста сол өлкенің өзені мен табиғаты жырланады, бірақ, кенет бойжеткенге қарата: «айналайын қарағым», «Ақ жүзіңді көргенде балқыдым-ай» деп үндеу қайырады. «Шилі өзен қамыс-ай, бізді ойлай жүр, таныс-ай» деп шырқайтын ән қоштасу, жадыңда жаттап, ұмыт қылмауға шақыратын ән.

Бұл ән сөзсіз қазақтың көшпелі тұрмысымен байланысты. Сүйгенінің ауылы басқа жерге қоныс аударып, қос ғашықтардың айырылысу сәті келеді. Бір-бірімен қоштасып, ең қастерлі сөздерді жеткізудің бір жолы – ән ғана.

Жетісу халық ән дәстүрінің негізін салушы – ақын Кенен Әзірбаев 13 жасынан бастап ән шығарған. Кенен өзінің «Бозторғай» деген алғашқы әнімен бірден танымал болды. Бұл әнде әнші анасынан жастай қалғанын, кешке дейін әкесімен бірге байдың малын бағатынын айтып, жерге түспей шырылдаған бозторғайға шерін төгеді. Кейін, Кенен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысқан соң, қырғыз жеріне бас сауғалауға (жасырынуға) мәжбүр болғанын «Бұлбұлға» атты әнімен жеткізген. Жалпы әннің адам өмірімен тікелей байланысты болуы – қазақтың халық әнінде айтарлықтай маңызға ие. Бұл ретте оқиға табиғатпен тілдесу арқылы баяндалады.

Кенен Әзірбаевтың жан-жануармен, табиғатпен тілдесетін өзге де әндері бар. Мәселен, атақты «Көкшолақ» әнін, мінген атына арнаған. «Ой-жайлау» атты әні де бар, ол жайлаудың атымен аталады. Бұл әнде Кенен табиғатты суреттей келе, шөбі шүйгін, суы дәрі Ой-жайлауға ауыл кеп қонғанда, жиналған ел-жұрттың ортасында қалай ән шырқайтынын ойланған.

Бірақ, кейде табиғат суреттері әнде ұйқас үшін қолданылған. Мысалы, ақын, әнші Шашубай Қошқарбайұлының бізге жеткен жалғыз «Ақ қайыңды» әнін алайық. Әнде қайың туралы бірауыз сөз айтылмаған, бірақ, ән «Ақ қайың» деп аталған. «Ақ қайың, қызылғайың, сырлығайың, баласы Қошқарбайдың Шашубаймын» деген ақын, «ақ қайың» сөзін ұйқасқа салу үшін қолданады, ал екінші жолынан бастап өзін таныстырады. Сондай-ақ, қайың түркілерде киелі ағаш саналады, бәлкім, әннің мәнін әлі де толық ашуымыз керек шығар. Автопортрет ән – дәстүрлі мәдениетке тән жанрдың бірі, сондықтан оның кездейсоқ аталуы екіталай.

Нақты өзен-көлдерге арналған әндер көп, бірақ шамамен жүз жылдан астам уақыт бұрын жазылған әндерде топонимдердің толық атауы сирек кездеседі. Бүгінде қазақстандықтарға етене таныс географиялық атаулар халық арасында қолданылған нұсқасымен айтылуы мүмкін. Өйткені, адамның ғұмыры көбіне бала кезден таныс бір өзен-көлдің сағасында, тау-тас, кең даланың төсінде өтті.

Мәселен, сырдариялық әнші-ақындардың шығармашылығында Сырдария туралы әндер көп болғанымен, көбіне оны «дария» деп атаған. Әндерде «дарияның арғы бетінде» деген жолдар кездеседі. Олардың түсінігінде бүкіл қауымның тіршілігі осы өзеннің айналасында ұйысады. Каспий теңізі мен Балқашты әнге қосқанда жай ғана «көк өзен» деп атаған. Әндерде сондай-ақ Жыланды немесе Сабынды көл сынды халық арасындағы атаулары да кездеседі. Қазақтар мұндай атауды сол жердің өзіне тән сипатына қарай қойған.

ХХ ғасырдан бастап композиторлар нақты табиғи нысанды, яғни, белгілі бір географиялық аймақтың атын атап әнге қосты. Мысал ретінде «Каспийдің жағасында», «Шудың бойында» деген әндерді келтіруге болады. Мұндай заманауи әндер – халық әншілері мен композиторларынан бастау алған дәстүрдің жалғасы.

Қазақ музыкасында табиғат пен жануарлар бейнесінің алуан түрлілігіне, поэтикалық аллегория мен метафораның басымдығына қарамастан, музыкант пен қоршаған ортаның өзара қарым-қатынасының сан түрлі үлгісін көруге болады. Мысалы, онда табиғатпен үндесіп, біте қайнасып кету де, диалог пен терең ой толғау, құрмет пен сағыныш, сүйсіну мен мұң да бар... Бірақ бір анығы – табиғат қазақ дүниетанымының маңызды әрі құнды бөлігі болды және ол құрметке толы - қарым-қатынасқа негізделді.

Дәрісті профессор және өнертану докторы Саида Елеманова дайындады

Қазақ музыкасы еркін және көпқырлы, оның әр қырын ашу үшін терең білім керек. Ал аймақтық ерекшеліктерін зерттеу үшін шалқар шабыт қажет. Аймақтық ерекшеліктерді зерттеу адам болмысын сипаттау сияқты. Біз оның сөйлеу мәнерін, сыртқы келбетін, ойлау жүйесін оп-оңай бағамдай аламыз, бірақ өзіндік ерекшелігін, ішкі жан дүниесін сипаттау қиынға соғады. Музыканың әр өңірге тән төлтума үні де дәл солай, себебі әңгіме қолға ұстап көруге келмейтін дерексіз дүниелер туралы болып отыр.

Дәстүрлі қазақ музыкасына фольклор да, ауызша дәстүрдің кәсіби музыкасы да тән. Алайда, кеңес заманындағы ғылым қазақта кәсіби музыканың болғанын жоққа шығарып, тек халық музыкасы болды дегенді алға тартты. Яғни, қазақи музыка мейлінше қарапайым, формасы тұрғысынан да, мазмұны жағынан да қарабайыр еді деген идея басым болды.

Дегенмен, этнограф, композитор Александр Затаевич пен музыкатанушы, композитор Ахмет Жұбанов өз еңбектерінде дәстүрлі қазақ музыкасын насихаттаушылардың кәсіби шеберлігі туралы жазды. Бұл жағдай қазақстандық жас музыкатанушылар арасында көптеген сұрақ тудырды, бірақ ХХ ғасырдың сексенінші жылдарына дейін дәстүрлі қазақ музыкасындағы кәсібилік ғылыми ортада іс жүзінде зерттелмеді. Сол сияқты қазақ музыкасының әр өңірге тән ерекшеліктерін зерттеу де құпталмады. Жалпы, қазақ өнерін зерттеуге саяси мүдде әсер етті. Десе де, дәстүрлі қазақ музыкасындағы кәсібилік пен музыканың әр өңірге тән ерекшеліктері өзара тығыз байланысты.

Қазақ музыкасының әр аймаққа тән өзіндік үні туралы әңгімені кәсібиліктен бастауымыз тегін емес. Егер әр аймақтың өзінің асқан шебері, талантты музыканттары болмаса, аймақтық мектептер де, орындаушылық және аспаптық музыкадағы айырмашылық та болмас еді.

Қазақстан аумағында әр аймақтың өзіне тән мәнері қашан қалыптасқанын айту қиын, өйткені бұл оның өзіндік ерекшелігімен тікелей байланысты дүние. Дегенмен аймақтық мәнер вокалды-аспаптық және аспаптық өнерде айқын көрінетінін айтып кеткен жөн. Өйткені вокал өнері, яғни аспаптың сүйемелдеуінсіз ән айту фольклорға тән. Ал вокалды-аспаптық мәнер кәсібилікті, аспапта ойнай білуді талап етеді, дауыс пен аспап та міндетті түрде өзара үндесуі тиіс.

Музыкалық мұра контекстінде аймақтар алғаш рет Александр Затаевичтің қазақ әндері мен күйлері жинағындаайтылады. Ол қазақ музыкасының үлгілерін көптеп жинап, жүйелеуге тырысқан. Жинақталған материалдарды дұрыс бағамдау үшін ол Адай уезі, Ақмола губерниясы сынды революцияға дейінгі топонимдерді қолданып, Шығыс, Орталық және Батыс Қазақстан музыканттарына сілтеме жасады.

Затаевич атаған әншілер арасында шынында да кәсіби музыканттар болды. Бұл олардың орындаушылық және аспапта ойнау шеберлігінен, тамаша есте сақтау қабілетінен, әртістік дарынынан көрінді. Затаевич музыканттардың белгілі бір өңірдің тумасы екенін ғана атап көрсетпей, музыкасындағы айырмашылықты байқап, оған сипаттама берген. Мысалы, Затаевич Батыс Қазақстан әндері туралы олар созылыңқы, ойлы, ферматаларда созып ұстап тұрады деп жазды.

Әдетте қазақ музыкасындағы аймақтық ерекшеліктер мен айырмашылықтар екі ірі аймақ – Батыс Қазақстан мен Арқада түйіседі. Батыс Қазақстанға елдің батысындағы облыстар мен Қазақстанның оңтүстік-батысы кіреді. Ал Арқаға – Шығыс, Солтүстік-Шығыс, Орталық және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан кіреді (Гүлзада Омарова, “Дәстүрлі қазақ музыкасы және түркі музыка мәдениетін салыстырмалы зерттеу аспектілері», ҚазҰУ Хабаршысы, №4 (134), 2011 ж.). Осы аймақтардың өз ішінде вокалды-аспаптық және аспаптық өнердің дербес жарқын дәстүрлері дамыды. Мысалы, Қызылорда облысы мен Маңғыстау өзінің эпостық жыраулық дәстүрімен танымал, ал Жетісу ақындық шеберлігімен белгілі.

Арқа дәстүрі немесе Арқа мәнері кең аумақты қамтиды. Бұл мықты ән дәстүрі бар, беделді, әрі саны жағынан ең көп мектеп. Сөзге деген ерекше көзқарасы кәсіби әнге ғана емес, аспаптық музыкаға да ықпал етті.

Әрине, Арқа дәстүрі де өз ішінен бөлінеді. Мысалы, қазір жеке зерттеліп жүрген Жетісу ән мектебінің Арқамен ұқсас тұстары көп, десе де таза Арқа ән мектебінен ерекше өз үні бар. Жетісу ән мектебінің белді өкілі – ақын, композитор Кенен Әзірбаев.

Арқа дәстүрінің саф өкілдері деп әнші Жүсіпбек Елебеков пен оның шәкірттері Жәнібек Кәрменовті, Манарбек Ержановты айта аламыз. Ержанов – Күләш Байсейітованың жерлесі. Күләш Байсейітованың дауысы лирикалық-колоратуралық сопрано, бұл регистр бойынша ең жоғары дауыс, ал қазақтың ән дәстүрінде әйелдер әдетте төмен дауыста ән шырқаған.

Аймақтық мәнердің қалыптасуына не әсер етті? Аймақтық мәнер географиялық және мәдени-әлеуметтік факторлардан, көрнекті музыканттар мен олардың өнерін бағалай алатын, басқаларға жеткізе алатын тыңдармандардың жеткілікті болуынан қалыптасады.

Аталған аймақта кең таралған музыкалық аспаптар да маңызды рөл атқарады. Мысалы, қарапайым домбыраның пішіні де әр түрлі болуы мүмкін. Шығыс, Солтүстік және Орталық Қазақстанда, Жетісуда қалақ домбыра кең таралған. Ал Батыс пен Оңтүстік Қазақстанда қауақ домбыраны көп тартады. Пішінінен бөлек, оның өлшемі, пернелерінің саны, ойнау мақамы да өзгеше.

Қуатты, тынысты, серпінді орындалатын төкпе дәстүр Батыс Қазақстанның аспаптық музыкасына тән. Ал арқаның мәнері – шертпе, оған сыршылдық тән, ән айтып отырғанда кейде домбыра дауыспен үндеседі. Тіпті арқа мектебінің өз ішінде шертпе күйлерді орындау мәнері түрліше болып келеді.

География туралы сөз қозғасақ, көршілер, яғни жақын маңда кімдер тұратыны, олардың музыкалық дәстүрінің қандай екені маңызды рөл ойнайды. Кейде көршілес музыкалық мәдениеттер тоғысып, дыбыстаудағы көрнекті элементтерді, орындау тәсілі мен мақамын өзара табиғи түрде сіңіреді.

Әлеуметтік контекст те маңызды. Мысалы, VIII ғасырда қазақ даласында исламның кең таралуын алайық. Отырықшы өзбектермен көршілес жатқан көшпелі қазақ халқының музыканттары араб тілінің үні мен ислам мәдениетінің музыкасынан шабыт алып, тың дүниені бойына сіңіріп, оны аймақтық дәстүріне, орындаушылық шеберлігіне алып келді.

Кеңес заманында бақсыларды қудалап, қобызда ойнауға тыйым салынғаны – әлеуметтік контекстің аймақтарда музыкалық ерекшеліктің қалыптасуына әсер еткенінің тағы бір дәлелі. Қобыздың репертуары домбыраға ауысты. Қобызда дыбысты ысқышпен ұзақ тартып тұруға болады, ал домбырада бұлай ету мүмкін емес, дыбыс бірден үзіліп кетеді. Бұл – өз шығармаларында домбыра мен қобыз әуенін үндестіре білген Қаратау аспаптық шертпе дәстүрінің көрнекті өкілі Сүгір Әлиевтің бірегей музыкалық қолтаңбасының пайда болуының бір нұсқасы.

Әлбетте, аймақтық музыка мектебінің қалыптасуы үшін өз шығармашылығында сол дәуірдің рухын бейнелейтін, дәстүрді жалғап қана қоймай, оған тың әрі танымал үн қосатын көрнекті музыканттар керек. Көзінің тірісінде көпшілікке танылып, мойындалған Құрманғазы осындай бірегей музыкант еді. Ол өз музыкасымен рудың шекарасын бұзып өтіп, халықтың арман-тілегін жеткізе білді.

Аймақтың үні естілуі үшін тыңдарман мен музыка білгірлері керек (біздің заманымызда бұл әр аймақтың орындаушыларын, музыкалық мұрасын зерттеп, музыкалық құбылыстардың жарқ ете қалуына ықпал ететін этномузыкатанушылар болуы керек). Оның жергілікті мәнер екенін анықтау керек. Егер олай етпесе, онда бұл мәнердің болашағы бұлыңғыр. Өйткені құбылыс аталмай қалса, оны жоқ деуге болады.

Дәрісті Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры Сәуле Өтеғалиева дайындады.

Еуропалықтар әрқашан көркемдік және эстетикалық жарқын әсерлер іздеді. ХІХ ғасырда зерттеушілер үшін Орталық Азия айтулы жаңалыққа айналды. Белгісіз аймақта тұратын халықтардың салт-дәстүрлері туралы мәліметтер тың, мәселен, Габриэль Бонвало (Франция), венгерлік шығыстанушы Арминий Вамбери, орыс антропологы Алексей Ивановский, этнограф және фольклоршы Григорий Потаниннің еңбектерінде көрініс тапты. Әлі күнге дейін Адольф Янушкевичтің (Польша) қазақтар туралы жазбалары, Август Эйхгорнның Орталық Азия халықтарының музыкалық аспаптары туралы жинағы құнды саналады. Алексей Левшиннің үздік жұмыстары да, қазақ мәдениетіне арналды.

1925 жылы Парижде өткен Дүниежүзілік сән-өнер көрмесінде қазақ әнін, талантты әнші Әміре Қашаубаев орындағаннан кейін ғана, қазақ музыкасының түпнұсқасын дыбыс аспабына жазып алу мүмкіндігі туды. Ұзақ уақыт бойы бұл біздің алғашқы «дыбыс жәдігеріміз» болып саналды.

Сіздер жаңа ғана тыңдаған үзінді – сол әйгілі көрмеде ән шырқаған Әміренің дыбыс жазбасы. Ол Ақан Серінің «Балқадишасын» орындады. Әміре Қашаубаевтың орындауындағы бүгінгі күнге дейін сақталып келген осы және бұдан өзге ән жазбалары - тек ұлттық қазына ғана емес, сол кездегі танымал қазақ музыканттарының деңгейінің жоғары екенін көрсетеді.тДегенмен, бұл дыбыс аспабына түскен алғашқы жазбалар емес.

1905 жылы Түркістанға неміс зерттеушісі Рихард Карутц келді. Ол өзімен бірге, балауыз шамына ұқсайтын дыбыс жазуға арналған озық әрі өте қымбат Эдисон фонографын ала келіпті.

Медициналық білімі бар Карутц кеме дәрігері ретінде,теңіз арқылы көп саяхаттаған. Алайда Германияға қайтып келгеннен кейін медицинаны тастап, Любектегі этнография мұражайын басқарып, оның жетекшісі қызметін атқарды. Ендігі дәрігер емес, этнограф ретінде саяхатын жалғастырды: ол Солтүстік Африка мен Азияның ұлттық тілдерін, музыкасын, дыбыс аппаратына жазып алды.

Түркістандағы сапары кезінде Карутц - Қазалы мен Ташкентке барып, фонографына 16 жазба түсіріп, оны кейін Берлиннің фонограмма мұрағатына сақтауға тапсырды .

1905 жылы Қазалы да Ташкент секілді Түркістан өлкесінің сол кездегі Ресей империясының құрамында болды. Түркістан өлкесі көпұлтты аймақ еді. 19-20 ғасырлар тоғысында мұнда 26-ға жуық түрлі көшпелі және отырықшы тайпалар мен халықтар өмір сүрді. Ал Қазалы мен Ташкент төл мәдениеттің ошағы болды. Экспедиция барысында Рихард Карутц қазақ, татар және өзбек музыкасының үлгілерін жазды.
Қазақ ғалымдары – біздің замандастарымыз - материалдарды зерттеп, Карутц қазақтардан күйлер, бір эротикалық ән мен діни мазмұны бар ән жазып алғанын анықтады.

Бұл Карутц атап көрсеткен «Жаңғырбай сұлтан» атты әннің үзіндісі – діни ғибратлы әннің сирек үлгісі. Ән - жеке аспаптың сүйемелдеуінсіз орындалған, бұл аталған жанрдың болмысына тән және қисынды саналады. Әнде мұсылмандық және жалпы адамзатқа ортақ құндылықтар дәріптеледі. Орындаушы тек бір Жаратқанға құлшылық етуге, туыс-туғанға көмектесуге, ұқыпты болып, алға ұмтылуға шақырады.

Жазбаларды анықтау үшін ғалымдар, өзге баламасын сақталған қазақ әндерінен іздейді. Мәдениетте бiр нәрсенің із-түссіз жоғалып кетуі сирек кездеседі, көбiне шығарманың басқа нұсқаларының болу ықтималдығы жоғары. Осылайша, Карутцтың аннотациясында «Ай бала» деп жазылған әннің баламасы табылды. Онда мәтін жоқ, нақты мағынасынан айрылған буындардан тұратын алексикалық әуездері ғана бар. Мысалы, до-до-доу немесе хай-ла-да-дей.

«Шығабай охон. Аспаптың сүйемелдеуінсіз орындалған ғашықтық әні» деген жазба арқылы ғалымдар сол жылдары Қазалыда өмір сүрген Шегебай атты ақынның болғанын анықтады. Оның ән қоржынында әртүрлі әндер болыпты, соның ішінде эротикалық әндер де баршылық. Карутцтың жазбасында Шегебайдың әні былай естіледі:

Дыбыс сапасы жазбадан жазбаға дейін ерекшеленеді, негізінен сапасы өте төмен. Десе де сөздері мен мақамын ажыратуға болады. Бұл әнде ақын - түн ішінде ер адамдар келіп кететін бір қыздың ашық жыныстық мінез-құлқын жырлайды. Мұны әрине ашық айтпайды, астармен, тұспалдап жеткізеді.

Жалпы атауда кездесетін «ахон» немесе «ахун» деген сөз татар тілінде «молда» яғни, ислам дінінде «дін қызметкері» дегенді білдіреді, бірақ әннің мазмұны «арнайы» мәнге ие болғандықтан, ғалымдар, сөз расында ақын туралы деп топшылайды.

Карутцтың жазбалары аймақтың кең таралған дәстүрлерін айшықтайды деген сөз емес. Біз оның сол әндер мен оны жеткізушілерді қандай негізге сүйеніп таңдағанын да білмейміз. Мүмкін, жолда кездескен жолаушылардың бәрінен сұрастырған шығар. Мүмкін, нақты кімді жазуға болатынын айтып, жол көрсеткен серігі болмаған шығар. Десе де, Карутцтың мұрағаты ғалымдар үшін айрықша құнды. 20 ғасырдың басында Орталық Азиядан, бұдан басқа жазбалар табылған жоқ.

Қазақ даласына келіп, жергілікті тұрғындардың мәдениетін зерттеген саяхатшылардың әртүрлі айғақтары бүгінгі күнге дейін жетті. Ол қатарда музыка да бар. Ресей мұражайлары мен мұрағаттарында Орталық Азияның көптеген материалдары сақталған. Кунсткамера және Санкт-Петербургтағы Ресей этнографиялық мұражайы, сондай-ақ Мәскеудегі Глинка атындағы Ресей ұлттық музыка мұражайы ең ауқымды мұрағатқа ие.

Алайда қазақтың дәстүрлі музыкасының ноталық жазбасы бола тұра оның дәл осы әуезде шырқалып-шырқалмағанын анықтау қиын. Мысалы, белгілі музыкант, этнограф Александр Затаевичтің экспедицияларында фонографы болмаған – бұл сол заманда қолжетпес дүние еді, сондықтан ол музыканы тыңдап, бірден нотаға түсіріп отырған.

Әрине, мұнда өте маңызды тұстарынан мүлт кетудің объективті және субъективті тәуекелі бары рас. Ал аудиожазбаларда жағдай басқа сипат алады. Дыбыс дұрыс сақталса, аудиотасушы түпнұсқа дыбысты тіпті жүз жылдан астам уақыт өтіп кетсе де, тыңдауға мүмкіндік береді, сондықтан ғалымдар мен музыканттар үшін де бұл сенімді дереккөздерi саналады.

Қазақтың халық музыкасы – бұл ауызекі яғни жазылмаған дәстүр музыкасы. Ауызекі дәстүр қазақтарға ғана емес, барша Орталық Азия халықтарына, одан тысқары аймақтарға да тән. Әрине, музыканы жазып алуға тырысты. Дыбысты түсірудің әртүрлі жүйелері бар. Мысалы, 19 ғасырда өзбектерде хорезмдік танбұр нотациясы болған; қазіргі Қытайда әлі күнге дейін цифрлық нотация кең қолданысқа ие. Бірақ Еуропада қалыптасқан нота жүйесі бізде болмаған, оның өз себебі бар.

Нота жазуының еуропалық жүйесі, яғни, бізге жақсы таныс нота сызығы, скрипка кілті, диез, бемоль және тағы басқа белгілер – еуропа музыкасына тән өзіндік ерекшелікті көрсеткенімен, азиялық музыканың барлық спектрін таныта алмайды. Сондықтан аталған жүйеде біздің дәстүрімізге сай музыка жазу оңай дүние емес, себебі әр өңірдің музыкалық дәстүрінің акустикалық және құрылымдық ерекшеліктері бар. Ал еуропалық нотацияда көрініс тапқан жазылмаған дәстүрдің музыкасы – бұл өте шартты жазба саналады. Шындығында, нота жазуы еуропалық музыканы толығымен қағазға түсірмейді, тек белгілі бір тарихи кезеңді жазып алуға қабілетті.

Соған қарамастан, Александр Затаевичтің әйгілі «Қазақтың 1000 әні» және «Қазақтың 500 ән-күйі» этнографиялық жинақтары, қазақтың дәстүрлі музыкасын әрі қарай зерттеуге түрткі болды.

Затаевичтің Орынбордағы үйіне қонақтар жиі ат басын бұратын. Оның шаңырағында, Орынборда оқитын қазақ студенттері, қазақ әндерін жадына тұтып, шырқап беретін қазақ интеллигенциясының өкілдері, ғалымдар мен әдебиетшілер болатын. Кәсіби орындаушылар қатарында Затаевич: Әміре Қашаубаев, Майра Шамсуддинова, Жаяу Мұса т.б замандастарының сынды орындауын жазып алды. Этнограф жазып алған тұлғалар қатарында алашорда өкілдері – Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхан, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатовтың жары – Ғайни-Жамал Дулатова бар еді. Бірақ бұл есімдердің барлығы екінші басылымды шығаруға дайындық кезінде цензураға ұшырап, алынып тасталды.

Затаевич жинаққа, материалды өткен ғасырдың 20-шы жылдары жинаған. Бұл қазақ музыкасының әлемге мүлдем беймәлім кезі еді. Әлемге осы музыканы ашып, құнды музыкалық материалдарды сақтап қалғаны Александр Викторовичтің баға жетпес еңбегі. Орындаушылар дүниеден өтті, кейбір пьесалар музыка тәжірибесінен шығып қалды, бірақ олар туралы естеліктер музыканттар мен ғалымдардың көптеген буыны үздіксіз қолданып келе жатқан жинақтарда сақтаулы тұр.

Зерттеушілердің айтқан пікірлері де айрықша маңызға ие. Экспедицялар адам төзгісіз жағдайлардан өтті. Олар жазып алған музыканттардың басым көбі аштықтан, жоқшылық пен аурудан тым ерте көз жұмды. Көбі қуғын-cүргінге ұшырады. Ол сол адамдардың бұл бақидан фәниге аттанғанын өз көзімен көрді.

Александр Затаевичтің алғашқы «Қазақтың 1000 әні» жинағы тек әндерден тұрады. Ол қазақ тілін білмегендіктен, сөздерін жазып алмаған. Тек біздің заманымызда музыка және әдебиет Институтының зерттеушілері Затаевич жазып алған яғни халық жадында жатталып, әлі күнге дейін орындалып жүрген әндердің сөздерін қалпына келтіре алды. Алғашқы жинақта күйдің бір немесе екі үлгісі ғана бар. Бұл басылымда әннің үстем түсуі ән жанрының кең танымалдыққа әрі демократиялық сипатқа ие болуында ғана емес. Бастысы, оған ән жазу оңайырақ болды. Біріншіден, өзі түсінбесе де, әннің сөзі бар, екіншіден, бұл ән бір дауыстан тұрады.

«Қазақтың 500 ән-күйі» атты екінші жинақ негізінен аспаптық музыкаға арналған. Күйді тыңдап отырып жазу әлдеқайда қиын болды. Домбыраның қос ішегі бар, яғни, домбыра музыкасы қос үнді. Оның үстіне дәстүрлі домбыраның сарыны төмен, ол кіші октавада үн шығарады. Қазіргі домбыра жоғары оркестрлік сарынға ие. Дәстүрлі мәдениетте аспаптың күйі мейлінше төмен болды. Ішектері де басқа еді. Оларды жануарлардың сіңірі мен ішегінен жасады, сондықтан өздеріне тән тембрі болды. Күйлерді нотаға түсіру үшін, Затаевичтің еуропа музыкасынан сусындаған музыкалық есту қабілеті, жаңа дыбыстауға бейімделуі керек еді. Бұл оның қолынан келді!

Алайда Александр Викторивичтің домбыра музыкасы жазбалары дәл емес, қазіргі домбырашылар оны сирек қолданады. Қазіргі кезде кәсіби домбырашылар релятивті яғни күй нотациясының салыстырмалы жүйесі негізінде жұмыс істейді. Көп жағдайда музыкалық ақпарат қолдан қолға өтіп, әлі күнге сақталған ауызша оқыту жүйесі үстемдік етеді. Қазақстандық домбырашы Төлеп Тоғжан Затаевичтің күйлерінің атауын сақтап қалғанының арқасында, жинақтағы бірқатар күйлерді қалпына келтірді.

Затаевичтен кейін қазақтың дәстүрлі музыкасын зерттеушілердің жаңа толқыны келді, мұнда Талиға Бекхожина, Борис Ерзакович, филолог Телғожа Жанұзақов, Тмат Мерғалиев және т.б қазақстандық зерттеушілер бар. Олар дәстүрді түсіру үшін орындаушылық пен аспапты ойнаудың аймақтық ерекшеліктеріне назар аударып, музыканы зерттеуге неғұрлым дәл көзқарас ұстанды. Және осынау көп еңбекті талап ететін жұмыс әлі күнге дейін жалғасып келеді.

Бұл Еркеғали Рахмадиев атындағы Мемлекеттік академиялық филармонияның қазақ оркестрінің дирижері, күйші әрі композитор Нұрлан Бекенов. Ол 2013 жылы ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы дүмпулерден кейін түрік қалаларына қоныстанған қазақ диаспорасының музыкалық мұрасын зерттеу мақсатында Түркияға аттанды.

1938 жылы қазақтардың бір бөлігі өз жерлерін тастап, әуелі Қытайдағы Алтайға, сосын Кашмирге көшуге мәжбүр болды. Ол жерден қырқыншы жылдардың екінші жартысында тәуелсіздік алған Үндістан мен Пәкістан арасында аумақтық дау туып, ақыры олар Пәкістанға көшті. Одан кейін қазақ белсенділері Түркия үкіметінен көмек сұрап, сонда Анкара көмек көрсетуге келіскен деген әңгіме бар. 1850-ге жуық қазақ Пәкістаннан түріктің Конья, Қайсері, Нигде және Ақсарай деген қалаларына қоныс аударған. Бұл қоныс аудару туралы Жәди Шәкенұлының «Қаралы көш» атты кітабында баяндалады.

Түркияға барған қазақтардың ішінде Сармолла атты күйші болған. Оның Жармолла есімді оқушысы болыпты, оның шын есімі – Жармұхамбет. Осы екі адамның арқасында Түркиядағы қазақтар домбыраның үнін ұмытпай, күй тарту өнерін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған.

Түркияда Нұрлан Бекенов тарихшы Әбдуақап Қарамен және қазақ диаспорасының өкілдерімен кездесіп, Сармолла мен Жармұхамбеттің күйлерін, сондағы қазақтардың жадында жатталып, әлі күнге дейін ойналатын халық күйлерін жазып алады. Жинаққа сондай-ақ авторлық әндер де енген, мысалы, Бешир Ахмет Көсенің «Алтай тауым» әні бар.

Нұрлан Бекеновтің сөзінше, ең құнды олжа – Алашорда қайраткері, ақын Міржақып Дулатов жазды деп саналатын «Әуез» күйі. Жинақ авторларының мұндай қорытындыға келулеріне бірнеше себеп түрткі болған.

Материалдарды зерделей келе, Нұрлан Бекенов «Қос келіншек» атты күйде баяндалатын бір аңызға назар аударады. Аңыз бойынша, бір замандары бір бай адам өмір сүріпті, ол өзінің жалғыз ұлын бірден екі қызға үйлендірген екен. Бірақ олардың некесі көпке созылмапты. Үйлену тойынан екі жыл өткеннен кейін жас жігіт мезгілсіз қайтыс болады. Оның қос жұбайы екі айғырды құрбандыққа шалып, жолдасының бейітінің басында күйеулеріне жоқтау айтыпты.

Бұл күйді орындау үшін домбыраның екі ішегінің өзара үндесетін «тел бұрау» деген теңшесін қолдану керектігі Нұрлан Бекеновтің ерекше назарын аударады.

Моңғолия қазақтары мен Жетісу қазақтары «Қос келіншекті» өзіндік нұсқада орындайды, бірақ ол Түркияда сақталған орындау техникасы, әуені мен аңызы жағынан ерекшеленеді.

Сіздер этнографтардың қазақтың дәстүрлі мұрасын қалай жинайтыны туралы эпизодты тыңдадыңыздар. Келесі эпизодта біз әндер мен күйлерде қандай маңызды тарихи оқиғалар қалай көрініс тапқаны туралы сөз қозғайтын боламыз.

Дәрісті музыкатанушы Антон Сомов дайындады
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

Музыка әрқашан адамның басынан кешірген жайттарды бейнеледі. Себебі музыка – басымыздағы барлық сын сүзгісін сейілтіп, лимбикалық жүйемізге бірден әсер ететін жалғыз өнер түрі.  Кітап оқығанда оқығанымыздың бәрін өз тәжірибеміз бен қабылдауымыздан өткіземіз. Суретке зер салғанда да оның бізге ұнап-ұнамағанын бірден ой елегінен өткіземіз. Содан кейін көріп-білгеніміздің бізге қалай әсер ететінін ой таразысына саламыз. Ал әуенді естіген сәттен-ақ денеміз оған бірден жауап қатады. Тіпті музыканы жақсы көрмеймін десек те, ол бізге әсер етеді. Сондықтан маңызды тарихи оқиғалардың тек әдебиет пен көркем суретте ғана емес, музыкада да көрініс табуы заңды және сөзсіз.
Қазақ халқының мәдениеті барлық маңызды оқиғаның ән мен күйде бейнеленуіне бейім болды. Бастапқыда музыка, соның ішінде әндер утилитарлық сипатқа ие болды: олар әдет-ғұрыпты сүйемелдеп, білімді сақтау мен жеткізудің маңызды формасы болды. Қазақтар барлық дүниені музыкада бейнелеген, өйткені олардың аспабы – дауысы немесе домбырасы әрқашан жанында болған. Ал өмір сүру ерекшелігіне қарай отырықшы халықтардың аспаптары абажадай, ой-машығы статикалық болатын.
Көптеген музыкатанушылар мен зерттеушілер «Музыкаға сөз керек еместігін» айтады. Расында, біз шығарманы тыңдап отырып, қайғылы, тағдыршешті, бәрін түбегейлі өзгерткен жағдай болған-ау деп оқиғаның көңіл-күйін бағамдаймыз. Әлбетте, музыкалық шығармалар тарихи оқиғаның барысын сөзбе-сөз баяндап бермейді, біз оны көбіне сезім арқылы қабылдаймыз.
Қазақтың бүгінге дейін жеткен басты әндерінің бірі – "Елім-aй" әні. Ол XVIII ғасырда жоңғарлар қазақ ауылдарына тұтқиылдан шабуыл жасаған Ақтабан шұбырынды жылдарында шыққан. «Елім-ай» әні осынау қиын-қыстау кезеңде халықтың сезімі мен жан толқынысын бойына сіңірген ауыр ән екені даусыз. Сондықтан оның сазы жоқтау әніндей мұңды, баяу өрбіп отырады. Ұзақ уақыт бойы бұл халық әні деп есептеліп келді, бірақ кейінгі жылдары зерттеушілер әнді сол заманда жоңғарларға қарсы соғысып, сол соғыста ағасы мен ұлдарынан айырылған аты мәшһүр Қожаберген жырау жазған деген тұжырымға келді.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы мен оны Ресей империясының аяусыз басып-жаншуы Дала музыканттарына өшпес әсер қалдырды. Бұл тарихи оқиғаның айқын бір көрінісі – Дина Нұрпейісованың «1916» атты күйі. Күйде Дина әр аймақтағы, әр шаңырақтағы мұңды, жоқтау мен жабырқау күйді айқын көрсетті.
Сол оқиғаларға куә болғандардың сезімі мен жай-күйін Дина сияқты домбырамен жеткізген Сейтек Оразалыұлының да осы аттас күйі сақталғаны туралы дерек бар. Көтеріліс туралы күйші Қазанғап Тілепбергенұлы "Қош бол, балам", "Жұртта қалған", "Сен кеткенде мен қайтем" күйлерін жазды. Зерттеушілердің сөзінше, аталған бірінші күй байлардың тыл жұмысына өз балаларының орнына кедей-кепшіктің балаларын жібергенін баяндайды.
1916 жылғы көтеріліс аспаптық музыкада ғана емес, әндерде де көрініс тапты. Мысалы, күні бүгінге дейін жеткен «Самалтау» әнінде жігіт туған жерінен жырақ кетуге мәжбүр екенін, бірақ неге бұлай болғаны өзіне де беймағлұм екенін жырлайды.
Бұл туындылардан біз музыканың көмегімен адамдардың өз өмірі мен сол кездегі жағдайды зерделеп, бастан кешкенін жырлағанын көреміз. Бір адамның немесе отбасының басындағы жағдай арқылы үлкен оқиғалардың маңызды тұстарына қанық боламыз.
1916 жыл тағдыршешті жыл болды. Сол жылғы оқиғалар Қазан төңкерісі, Азаматтық соғыс, аштық, қазақтардың шетке ығысуы және қуғын-сүргін сияқты қоғамдық-саяси оқиғаларды қамтыған ұзақ та ауыр қасіреттің басы болды. Сөйтіп, қазақтың дәстүрі мен өнері ғана емес, жалпы халықтың өзі жойылып кетудің сәл-ақ алдында қалды.
Играет “рекламная пауза» 2-3 секунды, вступает нарратока, которая говорит, что это партнерская рубрика: «Бұл Болат Өтемұратов Қорының…»
Музыкальный проигрыш доигрывает, далее:
«2020 жылдың мамыр айында Сардоба су қоймасындағы бөгеттің жарылуы, Түркістан облысы Мақтаарал ауданындағы ауылдарын су басуына себеп болды. Апаттың салдарынан ауылда тұратын мыңдаған қазақстандық баспанасыз қалды. 

Сол кезде баспанасыз қалғандардың қатарында Имантаевтар отбасы да бар. Бұл отбасының кішігірім азық-түлік дүкені болатын, сондай-ақ егіншілікпен айналысатын. Су тасқыны салдарынан барынан айырылған бес балалы отбасы пәтер жалдап, тұрмысын қайта бастауға мәжбүр болды. 

Апаттан кейін Болат Өтемұратов Қоры «Баламекен» жобасы аясында Мырзакентте 150 үй салды. Бұл үйлерге тасқын судан зардап шеккен Достық, Жаңатұрмыс және Жеңіс ауылдарының тұрғындары қоныстандырылды. 
 
«Баламекен» жобасы іске қосылған 2019 жылдан бері Болат Өтемұратов қоры есебінен еліміздің төрт аймағында – Қызылорда, Арыс, Арал және Мырзакентте тұрғын үйлер бой көтерді. 390 отбасы толықтай жабдықталған жайлы баспанаға ие болды, оның ішінде көп балалы отбасылар, мүгедектігі бар жандар мен техногендік апат салдарынан баспанасынан айырылғандар бар.» 

ХХ ғасырда қазақ мәдениетінде академиялық музыка дейтін жаңа бағыт пайда болып, ол болып жатқан оқиғаларды ой елегінен өткізуге қосымша мүмкіндік берді. Осылайша, қазақи әуен мен батыс еуропа музыка дәстүрін тығыз үндестірген ұлттық композиторлар мектебі қалыптаса бастады. Осы сәттен бастап маңызды тарихи оқиғаларды түсінудің екі бағыты пайда болды – күнделікті өмірімізде тыңдайтын танымал немесе эстрадалық музыка және академиялық музыка. 
Танымал музыка немесе бұқаралық жанрға қатысты барлық нәрсе тарихи оқиғаларға өте жылдам жауап бере алады. Көбіне, бұл арнайы құралсыз жазылатын ықшам формалы кішігірім туындылар.Мұндай музыканы жазуға және орындауға бір ғана аспап жеткілікті, оны автордың өзі де орындауы мүмкін. Оның үстіне, 20-шы ғасырда көбіне музыкалық білімі бар адамдар танымал музыкамен шұғылданса, бүгінде электронды аспаптар мен сэмплингтің арқасында музыкалық дарынды жандар академиялық институттарда оқымай-ақ, бірден музыка жазып, оны ғаламторда жариялай алады.
Егер академиялық музыка туралы сөз қозғасақ, мұнда өткен оқиғаларға жиі мән беріледі. Бұл академиялық музыканың көбіне опера, симфония, соната, балет, кантата, оратория сияқты үлкен формада көрініс табатынымен байланысты. Оған қоса академиялық музыкада автор әуелі ой тудырады, идея қалыптастырады, содан кейін оны көрсететін құралды таңдайды, артынша партитураны жазуға кіріседі, содан кейін мүмкіндік болса, оркестрмен дайындық жасап, премьерасын өткізіп, аудио мен бейнежазбаға түсіреді. Бұл ондаған айға, тіпті жылдарға созылатын тынымсыз еңбек. Бірақ кейде жазылған шығарма жарыққа шықпай қалады, өйткені шығарманы жазу бір бөлек те, ал оны орындап, сахнаға шығару мүлдем басқа дүние.
Кеңес үкіметі кезінде барлық музыкаға идеология жүктеліп, оны әрбір композитор өздігінше алып шықты. Мұндайда қазақ халқының өткеніне көз тастау арқылы кейбір дүниені айтпай қалуға болатын.
Ұлы Отан соғысы жылдарында көптеген шығарма жазылды, олардың қатарында Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің патриоттық туындылары бар. Жұбанов пен Хамиди бірігіп кеңес халқының отансүйгіштігі туралы "Төлеген Тоқтаров" операсын жазды. Опера 1942 жылы майданда қаза тапқан Төлеген Тоқтаровтың есімімен аталды.
Мұқан Төлебаев «Таня туралы ән», «Аттан қазақ», «Соқ, барабан», «Тос мені тос» деген әндерін жазды. Төлебаевтың өзі «Ән – қоғамдық жүйенің белгілі бір дәуірін бейнелейтін тарихи құжат" деп айтқан.
1960 жылы қазақстандық композитор Сыдық Мұхамеджанов «Ғасырлар үні» атты кәсіби музыкадағы алғашқы қазақ ораториясын жазды, шығарма бірқатар айтулы тарихи оқиғаға арналды. Оратория – сахналық әрекетсіз жеке әнші, хор мен симфониялық оркестр орындайтын бірнеше бөлімді музыкалық-драмалық шығарма. Мұхамеджановтың «Ғасырлар үні» қазақ халқының қиын-қыстау жолын баяндап, тарихи елеулі кезеңдерді топтастырғандай болды.Шығарма XVIII ғасырдағы жоңғарлардың шабуылынан бастап кеңес дәуіріне дейінгі кезеңді қамтиды. Оның үстіне Мұхамеджанов «Елім-ай» әнін «Ғасырлар үніне» шебер үйлестірген, мұнда ән жанды қозғап, көңілді тереңнен тербетеді. Жоңғар шапқыншылығынан бөлек, шығарманың кейбір бөлігі Қазан төңкерісіне, кеңес үкіметінің орнауына, Ұлы Отан соғысына және туған жерді дәріптеуге арналған.
Кеңес дәуіріндегі ең маңызды оқиға адамның алғаш ғарышқа ұшуы еді, композиторлар бұл тақырыпқа арада талай жылдар өтсе де қайта оралып отырды. 1965 жылы қазақ композиторы Базарбай Жұманиязов адамның ғарышқа ұшуы туралы «Жер» деген кантатасын жазды: Олжас Сүлейменовтің сөзіне жазылған бұл кантата жеке әнші, хор мен симфониялық оркестрдің орындауына лайықталды. 1980 жылы қазақстандық композитор Олег Джанияров «Адам мен жұлдыздар» кантантасын жазды. Ол әрқайсысы адамның ғарышты игеруінің белгілі бір кезеңін көрсететін алты бөлімнен тұрады. Ал композитор Жоламан Тұрсынбаев Байқоңырға арнап жеті бөлімді «Байқоңыр баспалдақтары» атты ораториясын жазды.
1986 жылы Алматыда, сол кездегі Жаңа алаңда қазақ жастары бой көтеріп, үн қатты. Ескендір Хасанғалиевтің 1970 жылы ҚазақКСР-нің елу жылдығына арнап жазған "Атамекен" әні наразылық шарасының әнұранына айналды. Бұл ән көпшіліктің көңілінен шығып, арада он жыл өткенде оны алаңға шыққан студенттер шырқады. Желтоқсан оқиғасынан бірнеше күн өткенде бұл әнді Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында радио мен теледидардан беруге тыйым салынды. Бұл тыйым Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін, яғни Желтоқсан оқиғасынан кейінгі бес жыл бойы өз күшінде болды. Тек 1991 жылы ғана «Атамекен» өмірге қайта келді.
1991 жылы 29 тамызда Семей ядролық полигоны жабылды. Сол кездері композитор Төлеген Мұхамеджанов «Заман-ай» әнін жазды. Бұл әнді жазуда ол «Елім-ай» әнін негізге алады. «Заман-ай» әні Невада-Семей полигонын жабу қозғалысының әнұранына айналды. Ән сол жылдары ядролық қаруға қарсы қозғалыстың барлық іс-шараларында шырқалды. Әсіресе, полигон аймағында «Заман-айды» алғаш рет топ болып орындаған сәт, композитордың жадында мәңгіге жатталыпты. Кейін Мұрат Әуезов өз естеліктерінде, «әннің жүрекке жеткені сонша, оны естігенде адамдар көзіне жас алатын» деп атап өтті.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы танымал немесе эстрадалық музыка адами қасиет пен қадір-қасиетті, ішкі жан толқынысын көбірек дәріптеді. Көбіне бұл махаббат лирикасы еді.
Есесіне, қазіргі қазақстандық музыканттар мен композиторлар өз шығармашылығында елде болып жатқан оқиғалар мен процестерге үн қатады. Қазақстандық танымал топтар Ninety One мен "Ирина Қайратовна" бірлесіп "Taboo" деген шығармасын жариялады. Бұл әнде теледидар мен әлеуметтік желіде насихатталатын саяси қызмет, Қазақстанның бүгінгі күн тәртібі мейлінше әсіре формада көрсетілген.Мұнда мәтіннің өзі белгілі бір деңгейде мысқылмен оқылады, әуені де мысқылды естіледі.
2022 жылдың көктемінде Qonyratbayfam тобы мен jeltoksan есімді әнші Memo атты әнге бейнебаян түсірді. Мұнда Қаңтар қасіреті мен одан кейін өрбіген оқиғалар бейнеленеді. Әннің музыкасы, сөзі, бейнебаяны сезім мен мұңға толы, сонымен бірге үміт сыйлап, қолдау көрсетеді. Әннің басында адамның басқан қадамы, жалпы гуіл назарымызды аударады және «Елім-ай» әніндегідей "күрсініспен" айтылатын "Үміт үзбе" деген тіркесті естиміз. Мұның бәрі жақында болған қасіретті оқиғаларды есімізге түсіріп, ойға батырады. Сосын гитара ойнап, еміс-еміс естіліп тұрған әннің ыңылы ерекше баяндауға ұласады. Әннің тағы бір маңызды тұсы – тыңдаушыны елітіп, ауыр тақырыпты ашатын речитатив.
Бұлар – эмоционалды тұрғыда мүлдем басқа шығармалар.Академиялық орта дегеніміз – ішкі жан толқынысы, ішкі пайымдау. Ал кең аудиторияға бағытталған музыка өзекті мәселелерді өте дәл көрсетеді, соңғы оқиғалар мен қазіргі жайттарға өзінше жауап береді. Көбіне бұл әдемі әуенмен үндесім тапқан ашық және нақты үн қату.

Дәрісті күйші, домбырашы, Қазақ ұлттық өнер университетінің оқытушысы, PhD докторы Айтолқын Тоқтаған дайындады

Қазақстан мәдениеті мен өнеріндегі әйелдер туралы сөз қозғағанда есімізге ең әуелі Дина Нұрпейісова түседі. Дина осыдан жетпіс жыл бұрын ғана өмір сүргендіктен, бізге ол туралы көптеген мәлімет жетті. Оның бейнесін кинотаспалардан көріп, аудиотаспаға жазылған күйлерін тыңдай аламыз. Бір өкініштісі Динаға дейін өмір сүрген күйші әйелдер аңыз ретінде жеткен, құдды ертегі сияқты, олар туралы нақты мәлімет жоқтың қасы, тіпті кейбірі әдейі ұмыттырылды. Мысалы, Тәттімбеттің дәстүрін жалғастырушы Аққыз туралы аз ғана дерек бар, батыс қазақстандық күйші Ақбала туралы ешқандай мәлімет сақталмаған. Тіпті Динаның өзі жайлы көптеген мәлімет бір-біріне қарама-қайшы келеді, белгісіз, түсініксіз тұстары көп.

Оның тегіне қатысты мәліметтер де бір-біріне карама-кайшы. Біреуі Нұрпейіс ұлының аты десе, біреуі күйеуінің аты дейді, ал енді бірі Нұрпейіс оның қайын атасының есімі деп жатады. Нақтысын Динаның немересі Балжан айтып кетті. Балжан – соғыста алған жарақаты асқынып, 1946 жылы көз жұмған Динаның Жұрынбай деген ұлынан өрбіген. Балжан Жұрынбайқызының айтуынша, Дина 19 жасында Нұрпейіс деген кісіге тұрмысқа шығады. Ол кісіден үш бала сүйеді, бірақ көп ұзамай Нұрпейіс қайтыс болып, әмеңгерлік дәстүрімен Дина қайнысы Нұралымен қосылады. Бұл некеден де ұрпақ өрбіп, Дина барлығы 13 құрсақ көтерген.
Дина неге тегі ретінде күйеуінің есімін алған деген сұраққа немересі Балжан былай деп жауап берген: елде санақ болып, тегін сұрағанда қазақтың дәстүрі бойынша қайын атасының атын айта алмай, Дина күйеуінің атын айтқан. Осылайша, ол Дина Нұрпейісова болып кеткен.
Дина Нұрпейісованың өмірі мен шығармашылығы туралы негізгі ақпарат көздері – отбасындағылардың естеліктері мен Динаның сұхбаттары. Мәліметтер осылай әр түрлі үзінділерден құралып жиналған.

Зерттеушілер үшін тағы бір маңызды дереккөз – Динаның көзін көрген замандастары. Солардың ішінде «Ғасырлар пернесі», «Ән-күй сапары» деген еңбектерінде сол кездегі дәстүрлі орындаушылар, олардың өмірі, шығармашылығы жайлы барынша мәлімет қалдырып кетуге тырысқан Ахмет Жұбановты атауға болады. Ол көрген-білгенінің бәрін қағазға түсіріп, мұқият жазып алып отырған. Динаның Алматыға келуіне де бірден-бір себепкерАхмет Жұбанов болған.

Атап өтерлігі, мәліметтердің көбі кеңес заманында жазылғандықтан, кеңес үкіметінің әсері тимей қоймады. ХХ ғасырдың басында қоғамда Шығыс әйелдерін азат ету қызу жүрді. Қараңғылықта өмір сүріп, қазан-ошақтың қасынан шыға алмаған, тек кеңес үкіметі орнаған соң еркіндікке қол жеткізіп, өнермен айналысуға мүмкіндік алған сауаты аз қазақ әйелінің бейнесі насихатталды.

Дина Нұрпейісова туралы да осылай жазылды. Кеңес заманында оның кейбір күйлерінің атауын өзгертіп жіберген. Әкесі Кенже Динаны ұзатқанда басқа жасауларына қоса “Қарақасқа” деген жүйрік атты береді. Кейін ол ауырып өліп қалады. Дина өзінің бақытты жастық шағының тілсіз куәсіндей Қарақасқа атты атынан айырылғанына қайғырып, оған арнап күй шығарады. Кинотаспалардың бірінде Дина өзінің осы «Қара қасқа» деген күйін тартады, бірақ кадр сыртындағы дауыс Динаның бұл күйді Лениннің туған күніне арнағанын айтады. Күйдің шығу тарихын да бұрмалаған. Жеке басының қиындығын бейнелейтін, балаларына арнаған күйлерін кеңес үкіметінің бақытты шағына арнаған «Алғыс» күйі деп берілді. Сондай-ақ Динаның шығу тегі туралы мәліметтер де жасырын қалды.

Динаның жеке басында да, сол кездегі қоғам өмірінде де қиындықтар көп болды. Бұған дейін айтып өткеніміздей, бірінші күйеуі көз жұмып, ол бірнеше баласынан айырылған. Он үш баласының бірі жастай суға кетеді. Дина қиын-қыстау заманда өмір сүрді: төңкерістің, азаматтық соғыс, көшпеліліктен отырықшылыққа күштеп көшіру, аштық пен қуғын-сүргіннің куәсі болды. Үш ұлы, бір немересі Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанды. Соғыстан төртеуінің екеуі ғана оралып, көп ұзамай бір баласы соғыста алған ауыр жарақатынан көз жұмды. Бірақ ештеңеге қарамастан, Дина әрдайым мықты, қайсар болып қалды, әрі отбасының ұйытқысы бола білді.

Дина Батыс Қазақстан облысы Нарын құмындағы Бекетай қонысында дүниеге келген. Бұл – күйшілердің ордасы: Мәмен Мұратұлы, Қали Жантілеуов, Оқап Қабиғожин сынды айтулы музыканттар осы аймақта туылған. Көптеген зерттеуші Динаның төре тұқымынан шыққанын айтады, бұл оның күйші Дәулеткереймен туыстығын көрсетеді.

Дина өзін үш қыздың кенжесі болғанын, сондықтан ата-анасы еркелетіп өсіргенін айтады. Оның 3 жасында қолына домбыра алып, 9 жасынан бастап халық алдында өнер көрсетіп, «Күйші қыз» атанғанын білеміз.

Динаның әкесі – Кенже мал шаруашылығымен айналысқан, бірақ «Әу демейтін қазақ жоқ» демекші, өнерден де құр алақан емес еді. Динаның анасы Жаниха да керемет ән салатын.

Кенже сегіз қырлы, бір сырлы жан болған. Палуандығынан бөлек, атбегілікпен айналысқан. Дина әкесіне тартқан, оның ерлермен күресіп жеңгені туралы аңыз бар. Динаны мығым денелі, ұзын бойлы, қолдары ірі, саусақтары салалы болған деп сипаттайды.

ХІХ ғасырды дәстүрлі қазақ музыкасының алтын ғасыры деп атайды. Дәулеткерей, Құрманғазы, Түркеш, Байжұма, Тәттімбет сияқты асқан дарынды музыканттар ХІХ ғасырда өмір сүріп, өнерін дамытты.

Кенже Батыс Қазақстаннан шыққан ұлы күйші Құрманғазымен етене таныс болған. Дина 9-ға толғанда Құрманғазыны қызының музыкалық қабілетін байқап көрсін деп үйіне арнайы шақырған екен.
Дина сол сәтті: «Домбыраны ұяла-ұяла әрең тарттым, – деп еске алған. Көзі қырағы Құрманғазы баланың бойындағы қабілетті бірден байқап, 24 жасына дейін Динаны өзінің қасына шәкірті ретінде ертіп, күй үйретеді, жиындарға алып барып, күй-тартыстарға қатыстырған.
Бірақ Құрманғазы мен Динаны бүгінгі күннің ұстазы мен шәкірті сияқты елестетуге болмайды. Ол кезде мұғалім шәкіртімен қазіргідей 45 минут дайындалмаған, дәстүрлі ортада ұстаз-шәкірт ұғымы мүлдем басқа болды, тәтпіштеп әрбір тартуын үйретіп отырмайды. Музыкалық білім берудің дәстүрлі жүйесі шәкіртке, ең алдымен, философиялық дүниетанымды, эстетикалық көзқарасты, содан кейін ғана – техникалық тәсілдерді үйретуді көздеді. Ұстазы күйді бір-ақ рет тартады, ал шәкірті оны бірден қағып алуы тиіс еді. Кейде шәкірті күйді киіз үйдің сыртында тұрып естіп, соны құлағына құйып алып, қайталауға тырысатын. Сол кездегі адамдардың есте сақтау қабілеті сондай мықты болған.

Дина тұрмысқа 19 жасында шыққан, бұл сол заман үшін кеш саналатын. Динаның өзі күйге құмартып, өнерге қызығып, жүріп қалғанын айтқан екен.

Тұрмысқа шығарда Құрманғазы өзі келіп, оның келін болып түскен әулетіне Динаның бойындағы үлкен дарынды тұншықтырмауын, өнермен айналысуына кедергі жасамауын сұраған екен. Бұған көздерін жеткізу үшін қайын жұртының алдында Динаның өзіне күй тартқызған екен. Дина күйеуінің туыстарының алдында күй тартуға ұялғанын, десе де «Өттің дәурен» деген күйің тартып, беташарын өткізген екен.

Дина өзінің естелігінде бірінші жары Нұрпейістің оның өнерін құрметтеп, көпшілік алдына шығуына ешқашан қарсылық танытпағанын айтады. Дегенмен, әйел болған соң, шаруадан қолы босамайтын – ол кездегі тіршілік оңай емес еді, күнделікті күйбең тұрмыс өнермен айналысуға көп кедергі келтіретін.

Дина өр мінезді, батыл болған, әрі «өнеріне кедергі жасамаңыздар» деген Құрманғазының өтініші де оның танымал күйші атануына септігін тигізген болар. Бірде Құрманғазы Динаға: «Егер менің оң қолым мен сенің сол қолыңның шеберлігі бір адамның бойынан табылса, дүниеде одан асқан домбырашы болмас еді» деп бағалаған екен деседі. Динаның қолдары ірі, саусақтары ұзын болған. Соның арқасында ол көп домбырашы ала бермейтін дыбыстарды ойнаған. Мұндай кең интервалды алу үшін күйшінің саусағы салалы болуы керек, не епті әрі мықты болуы тиіс. Әйтпесе, күй тартқанда дыбыс таза шықпай, ызылдап, шалыс естіледі. Ахмет Жұбанов өз естеліктерінде Дина Құрманғазының күйі «Төремұратты» тартқанда «оң қолының құлашы тіпті кеңейіп, сахнаға сыймай бара жатқандай сурет беретін» деп жазды. «Дина мынау, оның ұстазы қандай болды екен», – деп таңдай қаққан екен Жұбанов.

Құрманғазының күйлері рухты, оң қолының құлашы кең, көсіле алады. Ахмет Жұбановтың жұмыстарында мұндай күй тарту мәнері «тентек қағыс» деп аталады. Оған қарама-қарсы орындаушылық мектеп ретінде күйші Дәулеткерейдің мектебі аталады, ол мектепке күйшінің оң қолы домбыраның шанағынан әрі аспай, жұмсақ, биязы тартылатын «төре қағыс» тән. Қағыс дегеніміз – қолдың жоғары-төмен қозғалысы арқылы дыбыс шығару әдісі. Дәстүрлі музыка теориясында қағыстың ондаған түрі бар. Қағыс көбіне белгілі бір күй ойнау мәнерінің немесе орындаушылық мектептің айқын элементіне айналады.

Дина Дәулеткерейдің ұлы Салауаткерейден күй үйреніп, оның мектебінің орындаушылық шеберлігін меңгерген деген мәлімет бар. Күй тартыстардың бірінде Дина мен Дәулеткерейдің кездескені туралы тарихи дерек те сақталған, Дина күй-тартысқа қатысса, ал Дәулеткерей қазылар алқасының мүшесі болыпты деседі. Қалай десек те, Дина Құрманғазының тентектігін де алған, Дулеткерейдің биязылығын да алып, екі мектептің де ерекшелігін бойына сіңіріп, өзіндік мәнерін қалыптастырды. Оң қолының қағысын алатын болсақ, шынымен, сан қырлы: қақпақшаны батырып та тартады және домбыраның мойнынан жұмсақ ұстап, ішекті саусағының ұшымен ақырын ғана қозғайды. Домбырашылардың көбі сұқ саусақпен төмен, бас бармақпен жоғары тартса, Дина сұқ саусақпен де, ортаң терекпен де, аты жоқ саусақпен де, тіпті шынашақпен де тарта алған. Динаның штрихтары сан қырлы, бай болған. Орындаушылығының бір ерекшелігі осында.

Дина 1937 жылы, қуғын-сүргін кезінде Алматыға келеді.

Дина туралы Ахмет Жұбанов батыс қазақстандық күйші Қали Жантілеуовтен естіп білген. Облыстық байқауда жеңімпаз атанған Қали Оқап Қабиғожинмен бірге Алматыға келіп, екеуі де жүлделі орындарға ие болады.
Ахмет Жұбановпен кездескенде Қали Жантілеуов Астраханда Құрманғазының шәкірті тұратынын, оны өз көзімен көргенін әңгімелейді.
Дина Астраханда 1922 жылдан 1937 жылға дейін тұрған. Ол бала-шағасын аштықтан аман алып қалу үшін осында бас сауғалаған. Бір естеліктерде Дина арбамен келе жатқанда халық оны танып, қуанып, әркім қолында барын арбаға лақтырған екен – біреу ақшалай, енді біреу тамақтай берген деп айтылады. Бұл халықтың өзіне рухани демеу болған өнерді бағалауы, ризашылығының белгісі еді.

Оның Астрахандағы өмірі туралы мәлімет аз, бірақ қарапайым тіршілік кешкені белгілі, колхозда сауыншы болып жұмыс істеген, мал шаруашылығымен айналысып, “Еңбек Ері” атанған. Көбі Дина сахнаға алғаш рет Алматыда шыққан деп қате айтып жүр, олай емес. Ол Астрахандағы жергілікті клубта өнер көрсетіп, байқауларға қатысып, жүлделі орындарға ие болған. Сондай байқаулардың бірінде оны жас бала Қали Жантілеуов көреді.

Айта кетерлігі, Ахмет Жұбанов Қали Жантілеуовті қадір тұтқан, себебі, Қали Мәменнің шәкірті болған, ал Мәмен Құрманғазыдан оқыған. Ахмет Жұбанов үшін бұл Құрманғазыны тірідей көрумен тең еді. Бірақ Жұбанов Динамен кездесіп, оның осынша жасқа келсе де күйді қалай шебер орындайтынына тәнті болып, қатты қуанған деседі. Демек, Дина үлкен сахнаға алғаш рет 76 жасында шыққан екен.

Сөйтіп, Дина туралы білгеннен кейін Ахмет Жұбанов қуанып, Астраханға домбырашы Смағұл Көшербаевты жіберіп, күйшіні елордаға алып келуді тапсырады. Дина Алматыға келуге бірден келісім бермейді. 76 жасында туған жерін, отбасын тастап кету оңай емес. Бірақ Дина ұстазы Құрманғазының аманатын, оның мұрасын домбырашылардың жаңа буынына жеткізу үшін ғана келіседі.

Бір жағынан, не деген бақытты, өнері мойындалып, құрметке, атақ пен марапатқа ие болды деп ойлаймыз. Бірақ бұл «бақыттың» бәсі де жоғары еді, себебі Дина өмірінің соңына дейін ауылын аңсап өтті, туған өлкесіне оралғысы келді. «Мәскеуді де, Ташкентті де көрдім, енді елге қайтуым керек», – деді ол. Бірақ ондай мүмкіндік еш тумады. Дина Нұрпейісова 1955 жылы 94 жасында Алматыда өмірден өтті.

Музыкалық үзіліс

Алғашында Дина Алматыда жалғыз тұрды. Кейін ұлдары мен немерелері қоныс аударып, бәрі бір шаңырақтың астында өмір сүрді.

Динаның шағын пәтерінде Ахмет Жұбанов, Күләш Байсейітова, Шара Жиенқұлова сынды өнер адамдары жиі қонақ болатын. Ол келген қонақты қуана қарсы алып, күй тартатын деседі. Біреу келетінін ескертіп қоңырау шалса, «Неге телефонмен хабарлайсыңдар, бірден келе беріңдер» деп ренжіген. Замандастары Динаның керемет әңгімешіл, әзілқой болғанын айтады.

Биші, Қазақ КСР-нің халық әртісі Шара Жиенқұлова «Өмірім менің – өнерім» атты өмірбаяндық кітабында Дина Нұрпейісова туралы естеліктерімен бөліседі. Бірде Дина Күләш Байсейітоваға күйеуінің «тентектік» жасағаны туралы айтыпты. «Үйге келсем, Нұралы жалғыз емес екен. Содан екеуінің ортасына жатып алдым да, күйеуіме қарап: «Басқасын қайтесің, бірінші мені разы етіп алсаңшы» дегенімде, әлгі әйел қаша жөнелді», – депті ол.

Тағы бір естелігінде Шара Динаға бір шенеуніктің сиыр бергені туралы оқиғаны еске алады. Келесі жолы Динаның үйіне қонаққа келгенде, оған сүтсіз шай беріпті. Сонда әлгі кісі қарап тұрмай сыйға берген сиырын бұлдап: «Сізге сиыр сыйлап едік, шайыңыз неге сүтсіз?» депті. Сонда Дина «Сенің берген сиырыңа қарағанда мені саусаң көбірек сүт шығады», – деген екен.

Мұндай оқиғалардан Динаның ойындағысын ірікпейтін, сөзі өткір, батыл да еркін әйел екенін байқаймыз.
Музыкалық үзіліс

Дина орындаған күйлерді Ахмет Жұбанов нотаға түсірді. Ол екі домбырашыны – Ғылман Әлжанов пен Рүстембек Омаровты жіберді екен. Біріне күйдің басын, екіншісіне аяғын жаттап алу тапсырылған. Бір күйді тұтастай есте сақтау бір адамның қолынан келмейді, себебі Дина күйді екі қайтара тартпайтын. Әрқайсысы күйдің өзі жаттаған жартысын тартып беріп, композитор оны нотаға түсіріп, оркестрге бейімдеген. Содан соң Жұбанов Динаға күйді қайта тыңдатқанда, ол Жұбановқа «әй, шайтан бала» деп, риза болады екен.

Дина дәріс берген жоқ, бірақ Жамбыл атындағы филармонияда жұмыс істеді. Ол концерт алдында айнаға қарап дайындалған. Сол кезде жас домбырашылар, студенттер Динаның артқы жағынан келіп, күйін үйреніп, бойына сіңіріп алуға тырысатын. Егер Динаның көңіл-күйі жақсы болса, ештеңе байқамағандай үнсіз отырады екен. Ал көңіл-күйі жоқ кезде бәрін қуып шығатын көрінеді. Ол сондай батыл, қайсар мінезді жан еді. Музыканттар оның бір домбырашыны «мынаның орындауы тақтайдай екен» деп сынағанын айтады... Бірақ, ол қалай айтса да, сөзі сүйектен өтпейтін, өзі өте ақкөңіл жан, әрі тамаша музыкант еді.

Александр Затаевичтің де Динаның күйлерін нотаға түсіргені белгілі, бірақ олардың қашан, қайда кездескені туралы дерек жоқ. Бірақ Затаевич жазбалардың дұрыс-бұрыстығын тексеру үшін қайта ойнауын өтінгенде Динаның күйді мүлдем басқаша тартып беретіні туралы қызық мәліметтер сақталған. Бұл оның суырыпсалма қасиеті еді. Динаның басқа күйшілерден басты ерекшелігі де осында. Оның композиторлық және орындаушылық қолтаңбасы айқын, Динаның орындауындағы күйді алғашқы қағысынан-ақ тануға болады. Қазақстанның үздік музыканттары Динаны қайталау мүмкін еместігін айтады. Қуаныштысы, оның бейне және дыбыс жазбалары мұрағаттарда сақталған, солар арқылы Динаның шығармашылығын бағалай аламыз.

Динаның бізге жеткен күйлерінің әрбір минуты таңдай қағуға, жаңа нәрсені үйренуге немесе ойлануға таптырмас мүмкіндік береді. Мысалы, «Науысқы» күйінің бейнежазбасында Динаның оң қолы домбыраға тимейді, тек сол қолымен ғана ойнайды. Күйдің екінші атауы – «Ұршық төкпе», яғни оң қолдың қимылдары ұршық иіргендегі қимыл-қозғалыстарды елестетеді. Мұндай театрландырылған элементтер – күйдің шығу тарихы туралы аңыздар сияқты күй өнерінің бір бөлігі саналады.

Сөз бен құбылыстың семантикасына жүгінер болсақ, күй – көңіл-күй дегенді білдіреді. Күйдің орындалысына, музыкант пен тыңдарманның көңіл-күйіне орай күйдің интерпретациясы өзгеріп отырады. Күйші мұңайса, мұңды күй тартады. Егер қуанса, дәл солай шат-шадыман күй шығады. Күй – еркіндік, белгілі бір заңдарға бағынатын импровизация. Бұл мүлдем басқа, еуропалық музыкадан өзгеше музыкалық тіл, ойлау мен композицияның басқа принциптері.

Салыстыру үшін басқа бір танымал домбырашыны алайық. Қали Жантілеуов – мүлдем басқа орындаушы. Ол күйді қалай жаттады, тура солай жеткізеді. Ол да сөзсіз мықты және жарқын музыкант. Егер Қалидың орындауында Құрманғазының күйін 10 рет тыңдасаңыз, мәтін тұрғысынан күй 10 ретте де бірдей тартылады. Динаның орындауында күй негізгі әуені сақтала отырып, түрленіп кетеді. Тіпті басқа авторлардың күйін тартқанда да, Динаның интерпретациясы басым.

Ол күйді тартып отырып, кенет үзіп жібере салады. Тіпті Динаның мұндай үзілісінің өзінде «үн» бар, кідірістің өзі музыканың жалғасы, соның маңызды бөлігіне айналады. Дина саусағымен бір пернеде ұзақ уақыт ойнай білген, кейде 16, 17, 20 ырғаққа дейін ұстап тұра алатын болған. Осындай ерекшеліктерді нәзік пайдаланып, әртүрлі техникалық тәсілдерді шебер енгізе білді, мысалы күйдегі глиссандоны (немесе бір дыбыстан аралық дыбысқа, екінші дыбысқа өтуді) тұңғыш рет Дина пайдаланды.

Таласбек Әсемқұлов Динаның жаңашылдығын, эксцентристік ойнау мәнері мен эксперимент жасауға бейімдігін атап өтіп, оны Шниткемен салыстырған. Дина математикалық тұрғыда ойлайтын: оның күйлері мен интерпретациялары әрқашан ой елегінен өткен, анық идеясы, нақты құрылымы бар.

Бүгінде Динаның отызға жуық күйі сақталған, бірақ бұл оның барлық шығармасы деуге болмайды, музыкатанушылар әлі күнге дейін Динаның шығармаларын тауып жүр.

Дина қазақ музыкасының тарихындағы ең ұлы, мұңды да бақытты, батыл да жігерлі, шебер де терең күйші болған, солай болып қалады. Бізді Дина Нұрпейісованың өмірі мен шығармашылығына қатысты тың мәліметтер мен жаңалықтар күтіп тұр деп сенеміз.

Дәрісті дайындаған – музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

Қазақстанда академиялық немесе классикалық музыка ХХ ғасырда қалыптасты. Классикалық музыканың дамуы қазақтың көп ғасырлық тұрмыс-тіршілігінің іргесі сөгіліп, оның орнын кеңестік тұрмыс билеген кезеңмен тығыз байланысты. Бұл түбегейлі өзгерістер қазақтың өмір сүру салтына ғана емес, көшпелі мәдениетпен үзеңгілес жүрген өнеріне де әсер етті.

Кеңес одағы орнаған алғашқы он жылда кейбір халық әншілері мен күйшілері өздеріне мұра болып қалған ауызша музыканың төл дәстүрін сақтай алды. Сонымен бірге олар музыка мен ән-күйде кеңес заманындағы өмірдің тың болмысын бейнелеп, дәстүрді күн тәртібімен ұштастырды. Мысалы, әнші Манарбек Ержановтың «Паровоз», «Партизан жыры», «Жеңген солдат» сынды әндері, күйші Дина Нұрпейісованың «Жеңіс» күйі, әнші Қосымжан Бабақовтың «Батыс», «Темірші» атты шығармалары бар. Олардың атауына қарап-ақ не туралы екенін біле аламыз.

Десе де кеңес дәуірінде дәстүрлі музыка мен дәстүрдің насихаттаушыларын мәдени кеңістіктен біртіндеп және мақсатты түрде ығыстыра бастады. Зира Наурызбаева мұндай саясаттың 4 негізгі себебін атайды:

«Біріншіден, дәстүрлі қоғам мен мәдениет жойылып, музыканттарды қолдайтын дәстүрлі элита тап ретінде басып-жаншылды, халықтың өзі де азайып, кедейленді. Бұл дәстүрлі музыканытүп-тамырынан, негізінен айырады... Екіншіден, уақыт өте келе көптеген музыканттар ажал құшты, өйткені жаңа билік бостандық сүйгіш адамдарды қабылдамады, ал музыканттардың басым бөлігі, әсіресе, әншілер өте намысшыл, асқақ, өр жандар еді. Үшіншіден, көптеген музыкант социализмге жат дүниені, бай-феодалдардың өнерін насихаттаушы және таратушы деген желеумен тұтқындалды. Төртіншіден, дәстүрлі музыканың мәртебесі өзгерді, осылайша оның табиғи түрде жаңғырып отыратын жүйесі де біртіндеп жойылды».

Қазақтың дәстүрлі, бай музыкалық мәдениеті тек фольклор ретінде ғана көрсетіле бастады, ол «формасы жағынан ұлттық, мазмұны жағынан социалистік» жаңа музыканың бір бөлшегіне айналуы тиіс болды. Сталиннің тұжырымы осы еді. Іс жүзінде еуропалық үлгідегі тиісті жанры мен элементтері бар музыка жасау туралы сөз қозғалды. Опера мен симфония, оркестр мен дербес еуропалық аспаптар, гомофонды-гармониялық мәнер және қарқынды құрылым. Қазақ музыкасын осы бағытта дамытуға шешім қабылданды. Уақыт өте келе академиялық музыканың жаңа жанрлары мен формалары ірі қалаларда дамып, қазақтың дәстүрлі өнері шалғай аймақтарда, ошақ басындағы той-томалақтарда, үлкендердің жадында ғана сақталып қалды.

1919 жылы Павел Виноградовтың бастамасымен сол кездегі Верный қаласында революциялық және халық әндерін орындайтын қызыл әскер хоры құрылды. Дәл осы кезде Орынборда Бейімбет Майлин мен Сәкен Сейфуллин драма үйірмесіне жетекшілік етсе, Семейде Мұхтар Әуезовтің пьесалары қойылды.

Әлеуметтік-саяси бағыттағы Кеңес идеологиясы Орталық Азияның барлық елін қамтыды. Осы тұста композиторлық және орындаушылық шығармашылықты қамтитын музыкалық жазба дәстүрді қалыптастыру маңызды болды. Бұл халықтың өмірін мәдени тұрғыда түрлендіру үшін жасалмағаны сөзсіз. Кеңес үкіметіне идеологиялық құралдары мен адамдарға ықпал ететін тәсілдері қажет болды. Сондықтан «рухани ағартуға» бәс тікті. Сөйтіп, жоқшылық, ашаршылық және азаматтық соғыспен қатар қоғамдық өмірде белсенді бұқаралық мәдени-ағарту шаралары басталды. Аймақтарда театрлар мен концерт залдары, музыка мектептері мен көркемөнерпаз үйірмелері бірінен соң бірі ашылып, халықты нота мен еуропалық музыка аспаптарында ойнауға үйрете бастады… Сондықтан Қазақстанда операның пайда болуы, уақыт талабы еді.

Негізінен, опера – 16-17 ғасырлар тоғысында дамыған жанр. Опера сол заманда тың идея тудырушы, еліктіретін әрі танымал құбылыс еді. Орыс мәдениетінде опера Глинканың шығармаларынан бастап идеологиялық мазмұнға ие болды. Бұл жайт тілі мен ділі бөлек республикаларды біртұтас сәбет халқына халқына біріктіруді көздеген кеңес үкіметінің назарынан тыс қалмады.

Кеңес одағының идеологиясы мәдениеттің арқасында таралып, нығая түсті. Мұнда опера, балет, симфония, аспаптық және вокалдық туындылар сынды академиялық жанрлардың рөлі ерекше болды.

Бұрын тек ән мен аспаптық жанры ғана болған бұл аймақтарда операны жоқтан бар жасау оңайға соқпады. Оның үстіне, оны баршаға қолжетімді әрі түсінікті етіп жеткізу керек болды. Сондықтан «музыкалық драмалардың» пайда болуы “дұрыс тәсіл” табу жолындағы ымыра еді.

Музыкалық драмалар деп тарихи, ертегі немесе заманауи ұлттық тақырыптарды қозғайтын, музыкамен сүйемелденетін пьесаларды айтады. Музыкалық драманы операның мейлінше жеңілдетілген нұсқасы деуге болады. Ал бізде мұндай туындылардың музыкалық бөлігі қазақтың дәстүрлі ән-күйінен тұрды. Яғни, жұртшылықққа жақсы таныс материалдар еді. Осындай сенімді, уақыт сынынан сүрінбей өткен материалдар негізінде ұлттық репертуар жасалды. Музыкалық драмаларды қоюға жергілікті мамандар атап айтқанда, ұлттық драма театрлар жанындағы музыкалық студиялардың қатысушылары тартылды. Кейіннен музыкалық драманың авторлары олардың материалдарын опералық партитураға айналдырды. Мәселен, Алматы театры жанындағы музыкалық студияда істеген Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамиди «Абай» операсын жазды.

1925 жылы 15 сәуірде Қызылорда қаласы Қазақ АКСР-нің астанасы атанды. Елорда мәртебесін алғаннан кейін қалаға қоныс аударушылар көбейіп, қарқынды құрылыс басталды. Дәл сол жылы қазақтың тұңғыш ұлттық театры құрылды, әйгілі Абай атындағы опера және балет театры өз бастауын осы театрдан алады. Осы Қызылорда театрында құрылған музыкалық-драмалық ұжым Алматы театрының опера және балет труппасының діңгегіне айналды.

Қызылордадағы Қазақ ұлттық театрының тұңғыш көркемдік жетекшісі Жұмат Шанин болды. Осы қызметте жүріп ол көптеген пьесаны қойып, труппаның алғашқы әртістерін тәрбиеледі. Табысты еңбегі үшін 1931 жылы Жұмат Шанин ҚазАКСР-нің тұңғыш халық әртісі атанды. Бірақ Шанин көп нәрсені істеп үлгермеді – отыз жетінші жылы ол контрреволюциялық әрекет жасады деген айыппен тұтқындалып, төрт айдан кейін Оралда ату жазасына кесілді.

1933 жылдың қыркүйегінде музыкалық драма ұжымы Қызылордадан Алматыға көшірілді. Осылайша қалада елу шақты актерден тұратын музыкалық студия пайда болды. Театр труппасының негізін Күләш пен Қанабек Байсейітовтер, Құрманбек Жандарбеков, Манарбек Ержанов, Шара Жиенқұлова, Елубай Өмірзақов пен Сералы Қожамқұловтар құрады. Студияда отыз екі адамнан тұратын жеке оркестр болды, олардың жиырмасы симфониялық оркестрдің музыканттары болса, он екі адам ұлттық аспаптар – домбыра мен қобызда ойнады. Композитор Евгений Брусиловский өз естелігінде “Оркестрдегі бірнеше адам кәсіби музыкант, қалғандары әуесқой еді”-дейді. Десе де әуесқой музыканттардың өзі аспапты техникалық және көркемдік жағынан жоғары деңгейде меңгерген еді; олар дәстүрлі мектептің өкілі болғанымен, кәсіби музыканттар болатын. Симфониялық оркестрде 100-ге дейін адам болатынын ескерсек, әртістер мен музыканттардың жетіспегеніне қарамастан, өнердің жаңа түрі көрерменнің қызығушылығын тудырды.

Алғашында труппа қазіргі Абылай хан мен Қабанбай батыр көшелерінің қиылысындағы Балалар мен жасөспірімдер театрында өнер көрсетті. Бірақ акустикасы сай болмағандықтан, ғимаратта опералық партияларды орындау қолайсыз болды. Содан соң 1933 жылы Алматыдағы болашақ опера театрының жобасына сәулетшілердің бүкілодақтық байқауы жарияланды. Комиссия жұмыстарды іріктеуге өте мұқият кірісті. Жобалаушылар бірнеше рет ауысты. Нәтижесінде, опера және балет театрының құрылысы соғыс басталғанға дейін созылып, алғашқы маусымы тек 1941 жылы ашылды.

Дәл сол 1933 жылы Алматыға композитор Евгений Брусиловский келеді. Сол жылдары Орталық Азияның барлық еліне өнерді дамытуға көмектесу үшін «орталықтан» композиторлық мектептің өкілдерін жіберетін. Брусиловский Алматыда бірнеше бағыт бойынша бірден іске кірісті. Мысалы, Ахмет Жұбанов оны музыкалық драма техникумының жанынан құрылған халық музыкасын зерттеу кабинетінің жұмысына шақырды. Мұнда Брусиловский дәстүрлі музыканттардың орындауындағы қазақ музыкасын жазып алып, нотаға түсірді.

Дәстүрлі мәдениетпен жан-жақты танысқаннан кейін ол қазақ музыкасының негізінде өз туындысын жазуға кірісті. Ол радиодан жиі берілетін халық әндерін фортепиано сүйемелдейтін дауысқа бейімдеп, осылайша алғашқы туындыларын жазды.

Сол кездегі танымал актер, режиссер Қанабек Байсейітовтің ұсынысымен оның жары Күләш Байсейітованың дауысына арнап Брусиловский тұңғыш қазақ операсы «Қыз Жібекке» музыка жазуға кірісті. «Қыз Жібек» операсының либреттосын, яғни, мәтінін Ғабит Мүсірепов жазды. Либретто Жібек пен Төлегеннің махаббаты, Төлегеннің мерт болып, Жібектің қайғыдан қан жұтып қаза болуымен аяқталатын қазақтың лиро-эпостық жырының негізінде жазылды.

Операдағы партияларды орындаған Құрманбек Жандарбеков, Манарбек Ержанов, Күләш пен Қанабек Байсейітовтер «Қыз Жібек» операсының жарық көруіне белсенді ат салысты. Олар спектакльді қоюмен айналысты, композиторға қазақ музыкасын жетік меңгеруге көмектесті, ең бастысы олар операға арқау болған халық әні мен ауыздан ауызға таралған кәсіби әндерді таңдап, ұсынған еді.

«Қыз Жібек» таңдай қақтырар табысқа қол жеткізді. Опера алғаш рет көрермен назарына 1934 жылдың 7 қарашасында Алматыда ұсынылды. 1936 жылы труппа операны Қазақстанның Мәскеудегі он күндігіне апарып, осылайша қазақ тіліндегі туынды тұңғыш рет Үлкен театр филиалының сахнасында орындалды. Жарты жылдан кейін гастрольдік сапар Ленинградта жалғасын тапты. Онда Брусиловскийдің «Ер Тарғын» және «Жалбыр» деген жаңа опералары қойылды.

Тарғынның рөлін Құрманбек Жандарбеков сомдады. Жандарбеков аттың құлағында ойнайтын, сондықтан сахнаға атпен шықты. Бұл көрерменге өте ерекше әсер қалдырды, операны тамашалағандардың арасында жазушы Алексей Толстой да бар еді.

Брусиловский аталған туындылардан бөлек тағы тоғыз опера жазды. Олардың бәрі бірдей жарқ етпесе де, бірақ Қазақстанда опера жанрының қалыптасуына өз үлесін қосқаны сөзсіз. Опера өнерінде Брусиловский қазақтың ұлттық музыкалық материалы мен сюжетін академиялық музыкамен біріктірудің тетігін тапты. Кейіннен бұл әдісті басқа да қазақстандық композиторлар қолданды, олардың қалыптасуына Евгений Брусиловский де әсер еткен еді.

30-шы жылдары жас қазақ композиторлары Мәскеу консерваториясының ұлттық бөлімдерін тәмамдады. Отанына оралғаннан кейін олар ұлттық композиторлар мектебінің қалыптасуына ат салысты. Бір қызығы, Қазақстанда опера репертуарын бірнеше композитор автор ретінде бірігіп жазған. Композиторлардың біреуі ұлттық фольклорды жақсы білсе, екіншісі, опералық драматургия мен оркестрлік жазудың қыр-cырын жетік меңгерген еді. Кейде авторлардың бірінің есімі аталмай қалып жатты. Мысалы, «Біржан-Cара» операсының композиторы ретінде тек Мұқан Төлебаев аталады. Дегенмен, бүгінде ғалымдар операны жазуға Брусиловскийдің де қатысқанын растайтын деректерді тапты. Бұл туралы музыкатанушы Сәуле Мұсаходжаева қазақ операсындағы ұжымдық авторлыққа арналған диссертациясында жазған.

Қазақстандағы опера өнерінің қалыптасуында тек композиторлар ғана емес, орындаушылардың өзі де маңызды рөл атқарды. Олардың бәрі ауызша кәсіби ән дәстүрінің өкілдері, көбі аты аңызға айналған Қоянды жәрмеңкесінде өнер көрсетіп, танылған. Қоянды жәрмеңкесі – қазақ музыкасының тарихындағы маңызды кезең, айтулы мәдени құбылыс, шығармашылық күш-қуаттың тоғысқан жері. Ең ауқымды Семей жәрмеңкелері 1848 жыл мен 1930 жылдар аралығында өтті. Бұл жәрмеңкеден Абай Құнанбайұлын, Сарыарқаның көрнекті ақындары Ғаббас Айтбаевты, Жаяу Мұсаны, Мәди Бәпиұлын кездестіруге болатын. Жәрмеңкеге болыс әрі күйші Тәттімбет Қазанғапұлы, Біржан сал, Ақан сері, Майра Шамсутдинова, әншілер Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ сияқты өнер адамдары бірнеше рет келген. Кейіннен опера труппасына шақырылған Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Иса Байзақов, Ғарифулла Құрманғалиев сияқты әншілер де дәл осы жәрмеңкеде ерекше талантымен көзге түскен еді.

Күләш Байсейітова Алматыдағы музыка театрының алғашқы қойылымынан-ақ үлкен танымалдыққа ие болды. Қанабек Байсейітов өз естелігінде әу баста Күләш Жасымқызының драмалық актриса ретінде эпизодтық рөлдерде ойнағанын еске алады. Бірақ кейін ол өзге әртістер сияқты ән айта бастайды. Күләш Байсейітова 1934 жылдың 13 қаңтарында жұртшылыққа жол тартқан «Айман-Шолпан» пьесасында жеке орындаушы болды. Премьерадан кейін небәрі 4 айдың ішінде “Айман-Шолпан” 100 рет қойылған.

Мәскеулік тыңдармандар Күләш Байсейітовамен 1936 жылы мамырда «Қыз Жібек» операсының бас партиясын орындаған кезде танысты. Күләш Жасымқызы өзінің колоратуралық сопрано дауысымен көрерменді тәнті етті.

Бұл – үздік және күрделі вокалдық партияларды орындай алатын ең жоғары әйел дауысы. Күләш Байсейітова ерекше таланты мен кәсіби шеберлігі үшін 24 жасында КСРО Халық әртісі атанды. Оған бұл атақ Кеңес Одағындағы он екі көрнекті өнер қайраткерімен қатар берілді, олардың арасында Станиславский мен Немирович-Данченко да бар.

Опера театрының сахнасындағы айтулы оқиға – 1944 жылдың 24 желтоқсанында Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің «Абай» операсының қойылуы еді. Ол Мұхтар Әуезовтің либреттосы негізінде Абай Құнанбайұлының жүз жылдығына арналып сахналанды.

1944 жыл Қазақстан опера тарихындағы бетбұрысты жыл болды. Бұл кезде опера труппасы Мәскеу консерваториясы жанындағы қазақ студиясында кәсіби білім алған – Байғали Досымжанов, Шабал Бейсекова, Ришат және Муслим Абдуллин сынды жас әншілермен толықты. Ал «Абай» қазақ композиторлары жазған тұңғыш операға айналды.

«Абай» операсының бұрынғы опералардан ерекшелігі тек бұл ғана емес. Мұнда алғаш рет тыңғылықты нөмірлері мен міндетті элементтері бар толыққанды опералық драматургия қолданылды. Мысалы, Брусиловскийдің «Қыз Жібек» және «Жалбыр» операларында қазақ әндері ауызекі диалогпен үйлесім тапса, «Ер Тарғын» операсында диалогтың орнына ән мен күйді байланыстыратын речитатив қолданылған. Ал «Абай» операсында бәрі басқаша. Мұнда композиторлар нағыз арияларды, ансамбль мен хорды, авторлық музыкалық материалдарды пайдаланды.

«Абай» операсын қоюға дайындық 30-шы жылдары – композиторлар Абайдың әндерін қағазға түсіруге кіріскенде басталды. Ахмет Жұбанов Абайдың немересі Мәкеннің орындауындағы 16 әнді, ал Латиф Хамиди Абайдың жиені Ахрамның орындауындағы әндерді нотаға түсірген. Бұдан бөлек операда халық әндері мен күйлері де қолданылған. Десе де музыканың басым бөлігі – Жұбанов пен Хамидидің төл туындысы.

Опера сюжеті үйлену тойы, спорттық жарыстар, билер соты, айтыс және тағы сол сияқты дәстүрлі қазақ қоғамына тән әдет-ғұрыптарды қамтыды. Көрерменді операның сюжеті ғана баурап қоймайды, сондай-ақ екі топтың қайшылығына негізделген драматургиясы да кәсіби жасалған. Бірінші топ қазақ қоғамындағы өзгерістерге ұмтылады, бұлар – Абай, Айдар және Ажар. Екінші топ, керісінше, ескі тәртіпке болаттай берік, өзгерістен қорқады, бұлар – Жиренше, Нарымбет және Әзім. Үш акті бойында кейіпкерлердің қарым-қатынасы шиеленіскен тартыс арқылы ашыла түседі. Әуен, ырғақ, гармония, тембр сынды музыкалық құралдар арқылы композиторлар әртүрлі мінез-құлықты, кейіпкерлердің қарым-қатынасының қалай өрбігенін береді. Жұбанов пен Хамиди музыкалық драматургия заңдарын сақтай отырып, қазақ музыкасы мен академиялық музыканың өзара байланысын мүлдем басқа, сапалы деңгейге көтерді.

«Абай» операсы қазақтың опера мектебінің брендіне айналды. Бұл шығарманың неше түрлі қойылымы бар, заманауи нұсқаларының бірі премьераның 75-жылдығында көрермен назарына ұсынылды. Әлі күнге дейін Алматы опера театрының әр маусымы «Абай» операсымен ашылады.

Қазақ операсы одан әрі дамып келеді. Композиторлар дәстүрлі ән-күй толық орындалғанда, оларды сол күйінше тікелей қолданудан біртіндеп бас тартуда. Құддыс Құжамяров, Сыдық Мұхамеджанов, Ғазиза Жұбанова, Еркеғали Рахмадиев және басқа да композиторлардың операларында ұлттық мұрамен жұмыс істеудің жаңа принциптері, қазақ операсының жаңа үлгісі қалыптасып, кейіннен бұл ХХІ ғасыр композиторларының туындыларында қайта ой елегінен өтіп, өзгеріске ұшырайды.

BAYSA подкастының сегізінші эпизодын Қазақстанға жер аударылған халықтардың музыка мәдениетіне және олардың халық музыкасының бүгінгі бейнесіне арнауды жөн санадық. Бұл тақырып бір ғана эпизодпен шектелетіндіктен, Қазақстандағы поляк және корей диаспораларының музыкасы туралы баяндаймыз.

ХХ ғасырда кеңес үкіметінде азаматтар таптық ерекшелігі бойынша, яғни ірі жер иеленушілер мәжбүрлі түрде көшірілді, сол сияқты тұтас халыққа “сенімсіз” деген айдар тағылып, ұлттық ерекшелігі бойынша да жер аударылды.

Алғашқылардың бірі болып ұлттық ерекшелігі бойынша 1936 жылы поляктар, ал 1937 жылы корейлер жер аударылды. Поляктарды бұрыннан поляктардың бірі бөлігі қоныстанып келген Батыс Украина мен Белорусьтен, ал корейлерді Кеңес одағының Қиыр Шығыс пен Приморьедегі шет аймақтарынан көшірді, корейлер бұл жаққа XIX ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап экономикалық және саяси себептермен қоныстанған еді.

Одан кейінгі жылдары Еділ бойын жайлаған немістер, қырым татарлары, қалмақтар, шешендер, ингуштар, ахыска түріктері, гректер, қарашайлар, күрдтер, эстондар, латыштар және басқа халықтар күштеп көшірілді. Көбі Орталық Азияда орналасқан жері үлкен, бірақ халық аз қоныстанған республикаға, яғни Қазақстанға табан тіреді, осылайша өте ауыр жағдайда өмірді қайта бастауына тура келді. 

Музыкальная перебивка

1 мамыр қарсаңында Павлодардағы Достық үйінде қарбалас басталады, оқушылар өздерінің көркемдік және музыкалық жетекшілерімен бірге алдағы өтетін мерекелік кешке дайындық жасайды.

Достық үйінің ғимаратында этно-мәдени орталықтардың кеңселері орналасқан. Солардың бірі – павлодарлық "Полония" поляк бірлестігі. "Полония" бірлестігін сонау тоқсаныншы жылдары Павлодарда тұратын поляктар құрған, ұйым 1996 жылы ресми түрде тіркелген. Облыстағы поляк мәдениетін сақтап, дамытумен айналысатын поляк орталығының тарихы осылай басталды. Полония – поляк диаспорасының атауы. 

Ұйымның жанынан екі халық ұжымы құрылған: бірі – "Нарцыз" вокалдық-хореографиялық ансамблі, екіншісі – "Сырэны" әйелдер вокалдық тобы. "Полонияның" музыкалық жетекшісі Марина Ершова 1 мамыр мерекесінде алаңдағы сахнада өзге де ұжымдармен бірге өнер көрсететін "Нарцыз" ансамбілімен дайындық жасап жатыр.

Марина Ершова 2009 жылы "Полонияға" қалай жұмысқа келгенін еске алды. Қалада музыкалық жетекші мамандығы бойынша өзге де бос жұмыс орындары болған, бірақ Марина Емельяновна поляк халық ұжымымен жұмыс істеуді таңдапты. Өзі айтқандай, "қаны тартқан". Басқа ұйым мүшелері сияқты Марина Ершованың да бойында поляк қаны бар. Марина Емельяновнаның әкесі Украинаның Винницкая облысында дүниеге келген, бірақ оның отбасы жер аударылмаған, олар мұнда тың игеру үшін келген:

«Өкініштісі, әкем өмірден өтіп кетті, оған қоса біздің көп әңгімелесуге мүмкіндігіміз болмады. Ал әкемнің ата-анасын, яғни әжем мен атамды мүлдем білмеймін. Өзімнің поляк тегім туралы көп нәрсе айта алмаймын. Батыс Украинадағы бір ауылда тұратындардың жартысына жуығының тегі Сметанский екенін білемін. Менің қыз кезіндегі тегім Сметанская еді. Арғы тегімнің поляк екені ресми расталмаған, бірақ арғы атам таза поляк еді. Оның есімі куәлігінде Марчин немесе Марциян болып жазылған. Бар білетінім осы ғана. Жалпы отбасымдағылар тамырымызда поляк қанының бар екенін ғана біледі. Жас кезімізде, әкеміз тірі болғанда осы тақырыпты қозғап, тереңірек сұрап алуымыз керек еді. Анам екеуі ажырасқаннан кейін, ол Ресейге кетіп, сонда тұрды, сондықтан бұл туралы егжей-тегжейлі сұрауға мүмкін болмады».

"Нарцыз" және "Сэрэны" ансамбльдері екі мыңыншы жылдары құрылған. Содан бері екі топ та өздерін елдегі үздік этникалық ұжымдар ретінде танытып келеді. Ансамбль концерттерге жиі шығады, Қазақстан мен алыс-жақын шетелдердегі этно-мәдени фестивальдерде өнер көрсетеді, Польшаға шығармашылық іс-сапармен барып қайтқан.

Репертуарлары тұрмыс-салт және діни әндерден бөлек, патриоттық әрі заманауи поляк поп-музыкасынан тұрады. Солардың ішінде орындалуы өте күрделі деп саналатын әндердің бірі – Огинскийдің Полонезі немесе "Отанмен қоштасу" әні. Бұл туындыны поляк композиторы Михаил Огинский 1794 жылы Поляк Корольдігі мен Литва Ұлы княздігінен кетуге мәжбүр болғанда жазған.

Марина Ершованың сөзінше, жергілікті поляктардың арасында поляк халық әндерін бүгінге жеткізушілер жоқ, сондықтан олардың репертуары Польшада сақталған әндерден құралған. Оларға поляк тілінің мұғалімі Марья Дронк көмектеседі:

«Біз халық әндерінің қазіргі өңделген нұсқаларын аламыз, бірақ өкініштісі, бұл әндерді жазып алатындай оны бүгінге жеткізуші-насихаттаушылар жоқ. Дегенмен, “Достық үйінің”, біздің поляк орталығының артықшылығы — Польшадан келген мұғалім поляк тілінен сабақ береді. Кей тұста мұғалімімізбен ақылдасамыз.Марья Дронк ханым жеті жылдан бері бізбен бірге жұмыс істейді. Ол қай мерекеге қандай ән сай келетінін айтып, кеңес бере алады, өйткені біз мерекелерді жиі атап өтеміз; дегенмен поляктар тойлайтын, яғни отқа табынушылық немесе жалпыға ортақ мерекелер анау айтқандай көп емес, поляктар көбіне діни мерекелерді тойлайды. Олар өте діндар халық. Әлбетте, ең маңызды мереке — Рождество мен Пасха, сондықтан біздің репертуарымызда діни бағыттағы әндер бар. Жақында Пасха күніне орай костелде өнер көрсеттік, бізде сондай дәстүр қалыптасқан».

Поляк халық музыкасы ең көне славян музыкалық мәдениетінің бірі саналады.Оған бір дауыста ән айту мен ырғақтылық тән.
Поляктың пұтқа табынушылық әндері үлкен қызығушылық тудыратын музыкалық мұра, оның жұрнағын бірқатар тұрмыс-салт жырларынан кездестіруге болады.

Поляктардың ежелгі музыкалық аспаптарына ысқырғыш пен сыбызғы, қоңыраулар мен әртүрлі соқпалы аспап жатады. Поляктың ұлттық аспаптарына скрипка, мазанка, волынканың бір түрі саналатын дуда, лигавка үрмелі аспабы, ысқымен ойналатын генсле деген аспап жатады.

Бір қызығы, поляктардың алғашқы григориандық хоралдарының алғашқы жинағы, яғни Рим-католик шіркеуінің ерлер хоры орындайтын дәстүрлі литургиялық монодикалық жырлары 11-12 ғасырға жатады.

Бірінші мамыр күні өтетін концертке "Нарцыз" ансамблі поляк тіліндегі "Закохани вёсна" және орыс, қазақ тілдеріндегі "Менің Қазақстаным" атты екі ән дайындапты. Ән плюспен, яғни аспаптар мен вокалдың алдын ала жазылған дыбысымен орындалады. Марина Емельяновнаның сөзінше, алаңда ұйымдастырылатын концерттерінің басым бөлігі осылай өтеді:

«Менің ұжымым өте мықты, біз әннің минусымен де айта береміз, байқауларда да бақ сынай аламыз... Айтпақшы, қараша айында арнайы шақыртумен Астанаға барып, өнер көрсеткенімізбен мақтанамыз. Поляк фильмдерінің саундтрегіне қатысты жоба болды. Бұл — Польша елшілігі мен Астана филармониясының бірлескен жобасы. Оркестр де, концерттің жетекшісі де керемет. Біз оркестрдің сүйемелдеуімен «Хэй-хэй у Ани» патриоттық әнін шырқадық. Білесіз бе, бізде жастар да, ересектер де ән айтады ғой, олардың ешқайсысы кәсіби әнші емес. Сол кезде біз өмірімізде алғаш рет симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен ән шырқадық. Өте керемет болды. Жанды дауыста ән айттық, шыны керек, мұнда жүріп жанды дауыста ән шырқаудан біраз қол үзіп алдық. Өз басым үнемі "Жанды дауыста ән айтайық" деп қарсы шығамын. Бірақ көптеген орталықта бұған мүмкіндік жоқ деуге болады».

"Нарцыз" жастар ансамблінің құрамында 12 адам бар. Олар, негізінен, жоғары сынып оқушылары мен жергілікті колледждердің студенттері. Кейбірі поляк университеттеріне оқуға түсуді армандайды. Ансамбльге поляктар ғана қабылданады деген талап жоқ, бастысы – музыкаға деген құштарлығы мен қабілеті болса болды.

Он жеті жасар Ева Клауш "Нарцыз" ұжымында сопрано партиясын орындайды. Оның әжесі Тереза Иосифовна – поляк. Ол немересінің поляк ансамблінде ән салатынын білгенде қатты қуанған екен.

Еваның айтуынша, әжесі Ұлы Отан соғысының басында Батыс Белорусьте дүниеге келген. Кейін Тереза Иосифовнаның отбасы Қазақстанға тың игеруге келген, сол кезде құжатында белорусь деп жазылған екен.

«Бір жылдан аса уақыт осы жерге келіп жүрген құрбым, 2017 жылы менің әжемнің поляк екенін білді, сөйтіп маған да осында келуге кеңес берді. Польша туралы, поляктардың мәдениеті туралы ештеңе білмейтіндіктен, ойлана келе келемін деп шештім. Қайда келе жатқанымды да білмедім; маған халық әндерін орындаудың, халық биінің қатты ұнағаны, мені қызықтырғаны сонша, қазір бұл менің өмірімнің бір бөлшегіне айналды».

Богдан Ерыгин де өз отбасының арғы тарихы туралы көп нәрсе білмейді. Жас жігіттің сөзінше, арғы тегінің поляктар екені және олардың жер аударылғаны туралы көп айтылмаған. Қазақстанда туып-өскен әжесі өзінің шығу тегі туралы тек өз әжесі қайтыс болғаннан кейін бір-ақ білген. Әжесі көзі тірісінде өз өткен өмірі туралы тіс жарып айтпапты.

«Жер аудару әрбір поляктың өміріне  бұлыңғыр із қалдырды, содан да болар, әжем осы жағдай туралы тіс жарған жоқ, бұл туралы айтылмады. Ол өз әжесінен сұраған кезде, әжесі өзінің кім екенін, қайдан келгенін тарқатып айтпапты. Бұл туралы әжесі өмірден өткеннен кейін білді. Сондықтан ұлттық дәстүрлер ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалмады. Оны біз қазір Полонияда, ансамбльде біліп жүрміз, мұнда бізге бұрын болған дүниелер туралы айтып берді. Соны қазіргі уақытта қолданып жатырмыз».

Поляк тілін үйрену мен "Полонияға" келу Богданға өз отбасының шежіресін тануға, поляктардың тарихы мен мәдениетін тереңірек білуге жол ашты. Сосын музыкада өзін сынап көріп, "Нарцыздың" бір мүшесі атану бақыты бұйырды. Алғаш рет сахнада өнер көрсеткен сәті Богданның жадында мәңгілікке сақталады. Ол елордада симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен жанды дауыс та өнер көрсеткен күн еді.

«Бұл жерге кездейсоқ тап болдым. Былтыр қыркүйекте поляк мәдениетін зерттеуге кіріскем. Сөйтіп, қазан айында ауқымды шара өтті: Астанаға жол түсіп, консулдың алдында ән шырқадық. Шараға қатысуға шақырту алдық. Дәл соның алдында ғана саусағым сынып, спорттан біраз уақыт қол үзуге тура келген. "Тағдырдың жазғаны шығар" деп ойлап, "Нарцисс" ансамблімен бірге Астанаға өнер көрсетуге жолға шықтым. Ұнағаны сонша, содан кейін ұжымда қалып қойдым».

Поляк диаспорасының поляк мәдениетімен байланысы түрлі қалыпта сақталып келеді. 2010 жылы Қазақ ұлттық консерваториясының Камералық залына әйгілі поляк композиторы Шопеннің есімі берілді. Алматыда және Алматы облысында 1993 жылдан бері "Вензь" поляк мәдени орталығы жұмыс істейді. Елімізде Қазақстандағы поляктар одағына біріккен 14 полониялық ұйым бар.

Музыкант Владимир Шин отыз жылға жуық Корея Республикасының Қазақстандағы Елшілігінің ағарту орталығы жанынан құрылған «Родина-Кохян» корей халық хорына жетекшілік етіп келеді. Владимир Ильич өзін шыққан тегі корей орыстанған қазақпын дейді. Ол Қарағанды мен Балқаштың ортасындағы Ақшатау ауылында дүниеге келген. Оның отбасы Қиыр Шығыстан күштеп қоныс аударылған.

«Ата-анамды осында жер аударған, әкем сауатты адам еді, сондықтан бас инженер болды. Содан бері көп уақыт өтті. Әкем өмірден ерте кетті, 57 жасында одан айырылып қалдық. Анам үш баланы, яғни ағамды, апамды және мені алып, Алматыға көшуге бел байлайды. Сол кезде анамның апа-жездесі оны жалғыз қалдыруға болмас деп, “біз де бірге барайық" деп, бізбен көшуге шешім қабылдайды. Сөйтіп, екі отбасы болып Алматыға көшіп келдік».

1957 жылы екі отбасы Алматыға көшіп келеді. Владимир Ильичтің анасы Надежда Константиновна Ким балаларының музыкалық білім алғанын қалайды. Сөйтіп ол Алматыға келген бойда Күләш Байсейітова атындағы музыкалық мектепке өтініш береді.

«Анам музыкаға қабілетті болды, әнді жақсы айтатын, аздап гитарада ойнайтын өнері де бар еді. Әкем де музыкаға жақын болды, дастарханның басында қасық-шаңышқымен үстелді соғып, сылдырлаған дыбыстар шығаратын. Жалпы, отбасымдағылар музыкант болмаса да, музыкадан құр алақан емес».

Алайда үш баланың ішінен бірінші сыныпқа тек қана Владимир Ильич қабылданып, ағасы мен апасының жасы сай келмегендіктен, Әміре Қашаубаев атындағы музыка мектебіне түседі. Нәтижесінде үшеуі де кәсіби музыкант атанды.

Мектеп бітіргеннен кейін Владимир Ильич хор дирижері мамандығы бойынша Консерваторияға оқуға түседі. Ол "Қазақконцертте", «Гүлдер» ансамблінде жұмыс істеді, варьете тобын басқарды. Жетпісінші жылдары Владимир Шинді ұзақ уақыт бойы Ман Гым Хван басқарған Өзбекстанның «Политотдел» колхозындағы әйгілі «Ченчун» корей ансамблін басқаруға шақырады. Корей тілінде «ченчун» «жастық шақ» дегенді білдіреді. Владимир Ильич осы ансамбльде 6 жыл жұмыс істеп, Қазақстанға қайта оралды. Одан кейін корей театры мен «Ариран» корей ансамбілде жұмыс істеді.

Владимир Ильич хорға вокалистерді алғанда музыкалық қабілетіне емес, алдымен ән айтуға деген құштарлығына қарайды:

«Хорға келгендердің бәрін қабылдайтынмын. Айтқаныңды дәл солай қайталап айта алмаса да, ән айтуға ықыласы бар болса болғаны, хорға ала беретінмін, өйткені ән айтуды үйрете алатынымды білдім. Оның үстіне корейлердің бәрі – монофондар. Корей әндерінде көп дауыста орындайтын әндер жоқтың қасы, көбіне жеке дауыста шырқайды. Музыкалық білім алғанымның нәтижесінде, білімімді пайдаға жаратып, екі, үш, төрт, 5-6 дауысқа дейін үндесім жасадым».

Хордың алтын уақытында солистердің саны жетпіске дейін жетті. Қазір хорда 45-ке жуық адам бар. Хористердің орташа жасы 60-70-те.

«Көбіне қай кезде келеді дейсіз бе? Зейнетке шыққан кезде. Бәрі де зейнеткерлер. Зейнетке шықты делік, енді не істеуі керек? «Осында хор бар деп еді, «Мені ала ма екен?», сұрап көрейінші» деп келеді. Даусын тыңдап көріп, «Қанеки, келіңіз» дейміз. Бар-жоғы осы. Ал жастарды жинау өте қиын, әрқайсысының өз ісі бар, отбасын асырайтын іспен айналысады»
«Құдайдың рақымы туралы әндерді әуелі корейше орындадым, сосын Құдай дұғаларымызды қабыл етеді деп орысшаға аздап аудардым. Қазір руханиятқа келдім, Киелі кітапты оқимын, бірақ ата-анам мұндайды білмеген еді, олар тек ауызша ғибадат ететін».

Бұл – Александра Кимсеговна Сон. Ол хорға құрбысымен бірге келеді, альт партиясын орындайды. "Осында ән айту менің арманым еді", – дейді ол. Александра Кимсеговна тамақ өнеркәсібінде жұмыс істеген, қырық жыл Талдықорғанда тұрып, кейін балаларының қасында болу үшін Алматыға қоныс аударған.

Александра Сонның әжесі мен атасын Қазақстанға жер аударған. Александраның өзі осында дүниеге келген.

«Құжатта ұлтым кәріс деп жазылған, бірақ корейше бір әріпті де білмейтінмін. Сондықтан маған немерелерімнің корей әліпбиін үйренуі өте маңызды болды».

Александра Кимсеговнаның құрбысы – Раиса Федоровна Цхе де ағарту орталығында корей тілін үйреніп, халық хорында ән айтады. Дайындық кезінде құрбылар әртүрлі қатарда отырады: яғни Александра Кимсеговна альттармен, ал Раиса Федоровна сопраналармен бірге.

Раиса Федоровна 1953 жылы Тараз қаласында Қазақстанға жер аударылған корейлердің отбасында дүниеге келген.

«Менің отбасым тілді, корей тілін жетік білмеді. 1930 жылдары осында жер аударылдық. Ата-анам тауар таситын көлікпен келіпті, сосын Тараз қаласына орналасқан. Мен сонда тудым, 1953 жылғымын, қазір жасым 69-да. Бұл туралы бізге айтты, әрине. Қуғын-сүргін жылдарында бізге әлдебір жеңілдіктер берілгені туралы анықтамам болып еді, бірақ оны жоғалтып алғандықтан, жеңілдікті пайдалана алмаймын. Отбасымда корей тілінде сөйлемеді, себебі анам корей тілін мүлдем білмейтін. Корей тілін әкем ғана білді. Әкеміз көп сөйлемейтін, артық ештеңе айтпайтын. Анам, әрине, түсінбеді, әкем анама үйретуге тырысатын, десе де біз орыс тілді болып өстік».

Бүгінде хордың репертуарында халық әнінен бастап қазіргі әндерді қосқанда көптеген корей әні бар. Олардың қатарында Владимир Шиннің топ басшысымен бірге жазған әндері, оңтүстік кореялық туындылар бар. Хордың репертуарында Қазақстандағы корей диаспорасында сақталған әндер аз.

«Ол жақта орындалатын әндерді өз нұсқамызға сай өңдедім, менде әндердің сондай өңделген нұсқалары да, өз мәнерімізге сай өңделген әндерінің нұсқалары да бар. Халық әндерінің бәрі сондай баяу, созылыңқы. Әсіресе, патриоттық әндер. Та-даааа-та-даадааа – міне осындай, төрттен үш, ал мен та-да-тата-ри-тада деп қызықты болуы үшін, қол соғып, шапалақтауға болатындай төрт те төрт қылып қайта өңдедім».

Владимир Шиннің сүйікті әні – халық әні "Ариран". Бұл әнде корей өнеріне тән табиғат туралы толғаныс бейнеленген. "Ариран" сөзі үш мыңнан астам корей әнінде кездеседі, бірақ оны қ азақшаға аудару мүмкін емес.

«Ана тілін білмейтін кісіге қарап сөйлесеңіз де, ол сізді түсінбейді.Бірақ оған "ариран" деп айтсаңыз... Бізде "ариран" сөзі кездесетін 3,5 мыңға жуық ән бар. Сондықтан ол сізге қарап жымияды, өйткені бұл сөз оған таныс. Ариран – көпмағыналы сөз. Мысалы, Кореяда Ариран асуы бар, ариран деген гүл бар, бірақ ариранды аудару... Бұл қазақ әніндегі "эхэхэээ эй!" дегенге ұқсас. Ал орыс тілінде "труля-ля-ля-тра-ля-ля" дегендей. Ал бізде "Ааарриран..."(әндетеді) деген әндер өте көп. "Ариран" – біздікі. Былайша айтқанда, элита деуге болатын ең танымал әндердің бірі – "Ариран" деп аталады.

Корейлердің музыкалық мұрасын сақтауға композитор және музыкатанушы Тен Чу үлкен үлес қосты. Ол Мәскеудегі Чайковский атындағы консерваторияны Солтүстік Корея бағыты бойынша бітірген. Ол Мәскеуден Қазақстанға келген. Қазақстан мен Өзбекстандағы көптеген алыс ауылды, корейлер тұратын кеңшарлар мен ұжымшарларды аралайды. Тен Чу жинаған мәліметтер корей диаспорасында ұрпақтан ұрпаққа берілетін фольклорлық музыка туралы үш томдыққа енді.
Қазақстанда тұратын диаспоралардың музыка өнері – музыкатанудың ең аз зерттелген саласы. 2012 жылы Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен бір топ зерттеуші осы мәселені шешіп,Қазақстандағы этникалық топтардың музыка мәдениетін зерттеуге қатысты үлкен жобаны қолға алды.
Екі жыл бойы Сара Күзембай, Айнұр Қазтуғанова, Бақыт Тұрмағамбетова, Зүлфия Қасымова, Қадиша Домуллаева, Наргиз Хинков-Айтбаева және Гүлмира Мұсағұлова сияқты авторлар экспедицияға шығып, әнді жеткізушілермен және кәсіби музыканттармен кездесіп, сақталған ән үлгілерін нотаға түсірді. 2014 жылы жұмыс нәтижесі «Қазақстан халқының музыка өнері» ұжымдық монографиясында жарияланды, ал 2017 жылы оның жалғасы жарық көрді.
Бір өкініштісі, ресурстардың, соның ішінде адами ресурстың шектеулігіне байланысты жоба Қазақстанда тұратын барлық этникалық топтың музыкалық мұрасын зерттей алмады – жобада бар болғаны 7 зерттеуші болды. Сондықтан олар, ең алдымен, халық шығармаларын сақтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіби музыкасы, орындаушылары мен композиторлары этникалық топтардың музыка өнерін зерттеді.
Қазақстанда тұратын этникалық топтардың музыкалық мұрасын зерттеу туралы жобаның жетекшісі, профессор Гүлмира Мұсағұлова айтып берді
«Музыка өнері мен фольклор ұлттың бет-бейнесі екені бәрімізге мәлім. Тарихы, мәдениеті, әсіресе музыка мәдениеті жоқ халық болмайды. Қазақстанда өмір сүретін этникалық топтар қиссаларда, эпостарда, лирикалық жырларда бейнеленген тарихты, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді өздерінің бұлжымас міндеті санайды. Оларға өз дәстүрін сақтап, ұрпаққа жеткізу маңызды. Меніше, бұл – маңызды процесс. Тіпті шетелде тұратын қазақтар да түркі мәдениетіне ортақ және қазақтың төл салт-дәстүрін сақтап, мерекелерді атап өтеді. Өкініштісі, өздерінің тарихи отанымен байланыста болмағандықтан көптеген этнос өз түп-тамырынан айырылған – біз соның бәрін байқадық».

Гүлмира Жақсыбекқызы жоба аясында бірнеше диаспораның музыка мәдениетін, соның ішінде корей диаспорасының музыкасы туралы қалам тербеді. Оның сөзінше, корей мәдениеті мен өнері Қазақстанда жақсы сақталып, жақсы таныстырылған. Кәсіби музыка индустриясы шоғырланған Алматы сияқты ірі қалада ғана емес, аймақтарда да солай:

«Қазақстандағы кәсіби корей музыкасының негізін қалаушы – Тен Чу – түрлі туындылар жазған композитор: оның ішінде симфониялық поэмалар, симфониялар, камералық музыка да бар. Ал Стригоцкий-Пактың шығармашылығы корей ұлттық музыкасын еуропалық музыка жанрымен байланыстырады. Стригоцкий-Пак – түрлі жанрдағы эстрада әндерінің авторы. Оларда корей мәнері айқын байқалады: әуені әуезді, метроырғақ, екпін тұрғысынан өзіндік ерекшелікке ие. Жақында дүниеден өткен корей композиторы Яков Ханның шығармашылығы да үлкен қызығушылық тудырады. Композитор сұхбаттарында, әңгімелерінде өз материалдарымен, ноталарымен, аудио-жазбаларымен бөліскен. Өмірінің соңғы жылдарында композитор корей фольклорлық материалдарын жинақтап, нәтижесінде Оңтүстік Кореяда энциклопедиясы жарық көрді. Яков Хан композитор ретінде тек туындылардың авторы ғана болған жоқ, сондай-ақ ол тамаша дирижер және орындаушы еді. Ол негізін салған джаз-бэнд үлкен танымалдыққа ие болды».

Профессордың сөзінше, диаспоралардың музыка дәстүрі ел тарихы мен өнерінің маңызды бөлігі болғандықтан, Қазақстандағы музыка мәдениетінің алуан түрлілігін зерттеу және нотаға түсіру өте маңызды. Сонымен қатар, өзге этникалық топтардың мәдениетімен танысу адамдарды біріктіріп, халық бірлігін нығайтуға септігін тигізеді.

"Өмірден өткен корифейлердің, әртүрлі этностың ақсақалдарының әңгімелерін тыңдап, көзімізге жас келді. Әрбір халықтың бастан өткерген қасіреті, әлбетте, оның музыкасында, фольклорында, менталитетінде, өмір сүру салтында көрініс тапты. Біздің осы уақытқа дейін білгеніміз тек бергі жағы еді. Этностардың музыкасын тыңдап отырып, ондағы қайғы-қасіреттің тереңдігі, философиялық негіздің тұңғиығы таң қалдырды... Ақпаратты жеткізетін өкілдері, ақсақалдары көзі тірісінде өзге этностың шығармашылығын зерттеуді жалғастыру маңызды. Олар шалғай ауылдарда тұрады, оларды іздеп, табу керек. Өкініштісі, белгілі бір этностың тарихы жазылған ноталарды ешкім қолыңызға әкеліп бермейді. Бұл – бейнетке толы еңбек, өте күрделі жұмыс. Біз бұл жұмысқа бес жылымызды арнап, бар-жоғы екі кітап жарыққа шығардық, мүмкін 15-20 этносты ғана зерттеген болармыз. Бұл – өте аз көрсеткіш, себебі Қазақстанда 126-дан астам ұлт өкілі өмір сүреді. Осы топтаманы жалғастырып, зерттелмеген этностардың шығармашылығын зерттеуіміз керек».

Дәрісті киносыншы Гүлнар Әбікеева дайындады

Біз қарастыратын кезең екі онжылдықты қамтитындықтан, оны іс жүзінде екі дәуірге бөлуге болады: қазақ киносы дүниеге келген, кеңестік идеологема кезеңі, тиісінше, кинодағы музыканы негізінен орыс авторлар жазған елуінші жылдар; екіншісі – қазақ композиторларының киноға келіп, оның музыка, яғни түпсана деңгейінде қазақша дыбысталуына ықпал еткен алпысыншы жылдар, яғни бұл – ұлттық киноның өрлеу және жылымық кезеңі.

50-ші – 60-шы жылдардағы қазақ киносына музыка жазған орыс композиторларының алғашқы толқындағы ең атақты және дарындыларына тоқталайық. Олар: «Қыз-жігіт» фильміне музыка жазған Василий Соловьев-Седой, «Дала қызы», «Это было в Шугле», «Его время придет» және «Возвращение на землю» фильмдеріне музыка жазған Евгений Брусиловский, «Біздің сүйікті дәрігер», «Песня зовет», «Тақиялы періште», «У заставы «Красные камни» фильмдеріне музыка жазған Александр Зацепин және «Ботагөз», «Сказ о матери», «Еңлікгүл шешек атқанда» кинокартиналарына музыка жазған Анатолий Бычков.

Соловьев-Седойдан басқасының бәрі сол жылдары Алматыда тұрып, жұмыс істеді. Зацепин мен Бычков Алматы консерваториясын бітіріп, Евгений Брусиловскийден білім алған.

Дегенмен, олардан бөлек арнайы шақырылған ресейлік композиторлар да болды, өйткені постпродакшн әдетте Мәскеуде жасалатын, мұны сол кезде монтаждау және реңк беру кезеңі деп атады: дыбыстау, музыканы жазу, сонымен қатар симфониялық оркестрде ойнау, шуды басу сияқты жұмыстар Мәскеу студияларында істелді. Қазақ КСР-інде кино музыкасын жазатын мамандар жоқ деп есептелді.

Елуінші жылдары қазақ киносында музыкалық комедиялар салтанат құрды: экранға «Қыз-жігіт», «Біздің сүйікті дәрігер», «Песня зовет», «Тақиялы періште» фильмдері шықты. Кеңес киносында комедия жанры кездейсоқ пайда болған жоқ. Отызыншы жылдары кеңестік кинематографияға киноны коммунистік ағарту және үгіт-насихат әдісіне, партияның құралына айналдыру жөнінде идеологиялық міндет жүктелді. Мұндай процестің опера саласында да жүргенін қазақ операсының қалыптасуына арналған жетінші эпизодта айтқанбыз. Бұған қоса фильмдер миллиондаған кеңес азаматына түсінікті болуы керек еді. «Кеңес комедияларын түсіруге ерекше назар аудару» керектігі айтылды.

Көңіл көтеретін жеңіл жанр болып көрінгенімен, осы комедиялардың артында белгілі бір кеңестік құндылықты насихаттайтын кеңес идеологемасы тұрды. Оның үстіне, әрбір қазақстандық комедия бір ресейлік фильмге негізделді немесе оның тақырыбы жағынан ұқсас баламасы болды. Мысалы, «Қыз-жігіт» комедиясыныкі – қырықыншы жылдары шыққан «Свинарка и пастух» және «Кубанские казаки» фильмдері. Бұларда халықтар достығы мен ұжымшаршылардың қажырлы еңбегі туралы идеологема байқалады.

«Біздің сүйікті дәрігер» фильмінікі – басты рөлде Людмила Гурченко ойнаған «Карнавальная ночь» картинасы. Екі фильм де кеңестік мерекеге дайындық пен бюрократиямен күрес туралы баяндайды.

1961 жылы шыққан Шәкен Аймановтың «Песня зовет» фильмінікі – Григорий Александровтың 1938 жылы түсірген әуесқой көркемөнерпаздар мен халық шығармашылығының дамуы туралы «Волга-Волга» фильмі.

Ал режиссер Шәкен Айманов түсірген «Тақиялы періште» фильмінікі – Леонид Гайдайдың «Бриллиантовая рука» комедиясы. Бұл екі фильм де еуропалық стандарттарға жақын өмірді көрсетеді.

Өз заманының таза идеологиялық туындысы саналатын Павел Боголюбовтың «Қыз-жігіт» фильміне тереңірек тоқталайық. Мұнда «Свинарка и пастух» фильміндегідей кеңес үкіметі халықтарының достығын көрсету маңызды болды. Фильмдегі ғашықтар – қазақ жастары, Ғалияның асырап алған ата-анасы – украиндар, ал бүкіл ауыл, яғни ұжымшар – интернационалды.

«Қыз-жігіт» фильмінде ән өте көп. Олардың орыс тілінде де, қазақ тілінде де жазылғаны маңызды жайт. Әндердің авторы әйгілі кеңес композиторларының бірі Василий Соловьев-Седой болғанымен, әндердің әуенінде қазақ халық музыкасының интонациясы бар. Аңғарбайдың рөлін сомдаған актер Мүлік Сүртібаев былай деп еске алады: «Фильм Соловьев-Седойдың тамаша музыкасымен және қазақ тілінде өзіміз айтқан әндермен толықты. Оларды Ленинградта Кнушевицкий басқарған үлкен оркестрдің сүйемелдеуімен жаздық».

Фильмдегі ең танымал ән сол Аңғарбайдың:
                 «Завтра – праздник! Завтра – той!
                 Я уже – не холостой!» – деген әні болар.

Ал Шәкен Аймановтың «Біздің сүйікті дәрігер» музыкалық комедиясы одан да танымал болды: бұл Қазақстанда «кеңестік социалистік мәдениеттің» қалыптасуы аяқталды деген мифті бейнелейтін салтанатты фильм-концерт. Бір қызығы, бұл комедия сол уақыттың идеологиялық матрицасы бола отырып, көрерменнің ерекше сүйіспеншілігіне ие болды. Дегенмен, кинокартина өмір шындығын және адамдардың расымен қалай өмір сүргенін мүлдем көрсетпеді. Фильмде социалистік «жарқын болашақты» демалыс үйлері, көліктері, сәнді киінген ерлер мен әйелдері бар ғажайып «бүгінгі күн» ретінде көрсетеді.

Көрермен қызығушылығының құпиясы неде?
«Біздің сүйікті дәрігер» қазақстандық кеңес фильмі Григорий Александровтың комедияларының қағидалары бойынша түсірілген. «Веселые ребята» фильміндегідей «Біздің сүйікті дәрігер» комедиясында танымал музыкант, әнші жігіт пен оған ғашық қыз Бибігүл де бар. Музыкант жігіттің рөлін Ермек Серкебаев ойнаған.

Александров өзінің «Веселые ребята» фильмі туралы былай деп жазды: «Мұнда фабула жоқ... нобайлап жазылған сюжетпен біріктірілген 12 мюзик-холл аттракционы бар».

Алматының театр-музыка өмірін жетік білген Шәкен Айманов сценарийді қазақстандық барлық танымал әртіс, әнші, бишілерді көрсетуге мүмкіндік беретіндей етіп жазуға мүмкіндік берді. Фильм дәрігер Лавровтың мерейтойын атап өту үшін дайындалған концерттің он екі нөмірінен тұрады. Әрқайсысына толығырақ тоқталайық.

Біріншіден, Ермек Серкебаевтың «Волга» көлігінде отырып айтатын «Надо мной небо синее» әні. Фильм шыққаннан кейін бұл ән бірден танымал болып кетті.

Одан кейінгісі – фильмде өзін-өзі ойнайтын Серке Қожамқұловтың құттықтауы, ол домбырада «Наши шестьдесят – это два раза по тридцать» деген импровизациясын орындайды, оған дәрігер Лавров: «Наши шестьдесят – скорее три раза по двадцать». Дәрігердің рөлін актер Юрий Померанцев сомдаған.

Одан кейін мына нөмірлер көрсетіледі:
- Актер Қамал Қармысов үшін ойлап табылған милиция бөлімшесіндегі цирк нөмірі;
- Бибігүл Төлегенованың орындауындағы «Песня о весне» әні фильм шыққаннан кейін де хитке айналды;
- Шәкен Айманов пен актриса Хадиша Бөкееваның орындауындағы «Укрощение строптивой» спектаклінен көрініс;
- «Колыбельная» әнін белгілі опера әншісі Кәукен Кенжетаев шырқады;
- Аты аңызға айналған ағайынды әншілер Ришат және Мүслім Абдуллиндердің репетициясы;
- Репетиция кезіндегі Шара Жиенқұлованың биі мен Дина Жанғозинаның орындауындағы үнді биі;
- Лидия Ашрапованың орындауындағы «Я кнутом буду гнать своего коня» әні, бұл ән Аидияның өзі басты рөлді ойнаған «Қыз-жігітке» сілтеме жасайды;
- Ермек Серкебаевтың орындауындағы «Песня о весне» әні.

Әрине, бұл комедияның сәтті шығуына Қазақстанның сол кездегі театр және музыка жұлдыздарынан құралған актерлер құрамы әсер етті, бұл 1957 жылы өткен «Қазақ киноконцерті» сияқты болып шықты.

Дәл осы картинадан кейін композитор Александр Зацепиннің шығармашылығы өрлей түсті, әсіресе «Тақиялы періште» фильмінде Зацепиннің Жұбан Молдағалиевтің сөзіне жазылған «Гүл Алматы» әні ерекше көзге түсті.

Композитор-музыкатанушы Ақын Асқар өзінің диссертациясында «Тақиялы періште» фильміндегі музыканы негізінен ұлттық нақышсыз эстрадалық-джаз, бірақ өте әуезді әндер деп сипаттайды, ішінен әсіресе «Гүл Алматыны» ерекше атап көрсетеді.

Мәскеуге көшкеннен кейін Александр Зацепин «Земля Санникова», «Женщина, которая поет» фильмдеріне және Леонид Гайдайдың комедияларының барлығына дерлік музыка жазды.

Александр Зацепин де – Василий Соловьев-Седой, Александр Пахмутов сияқты қазақ киносына музыка жазған дарынды композитор екені сөзсіз, бірақ олардың шығармашылығы сол кездегі идеологиялық матрицаға кірігіп, үгіт-насихат мақсатында қолданылғанын түсіну керек.

«Жылымық» кезеңіндегі негізгі жетістіктердің бірі Кеңес Одағының көлемінде ұлттық кинематографияның қалыптасуы еді. Алпысыншы жылдары ұлттық кинематография кадрларымен бірге ұлттық таным да «қалыптасты», сондықтан дәл осы жылдары бұрынғы Кеңес Одағы халықтарының рухы мен өзіндік болмысын көрсететін фильмдер түсіріле бастады. Алпысыншы жылдары алғаш рет тек формасы жағынан ғана емес, мазмұны жағынан да ұлттық ленталар пайда болды.

«Жылымық» кезеңіндегі қазақ кинематографының басты сипаты – ұлт тарихы мен мифологияны пайымдау, экранда тарихи-эпикалық кейіпкерлердің пайда болуы; фильмдерде дәстүрлі өмір салтын, дәстүр мен әдет-ғұрыпты жаңғырту болды.

Қазақ ұлттық киносының негізін салушы – саңлақ режиссерлер тобы шықты: Шәкен Аймановқа Абдолла Қарсақбаев, Мәжит Бегалин, Сұлтан Ходжиков және басқалары қосылды. Сонымен бірге кино саласына қазақ композиторлары да келді. Көптеген қазақстандық фильмге, соның ішінде
«Асау Ертіс жағасында», «Спроси свое сердце», «Крылья песни», «Ақ шаңқан таулар», «Қан мен тер» фильмдеріне музыка жазған Ғазиза Жұбанова; «Менің атым Қожа», «Қилы кезеңде» фильмдеріндегі, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильміндегі, «Балалық шаққа саяхат», «Синий маршрут», «Қыз Жібек», «Біздің Ғани», «Алпамыс мектепке барады», «Бандыны қуған Хамит» фильмдеріндегі музыканың авторы Нұрғиса Тілендиев; 1963 жылғы «Перекресток», «Алдар көсе», «Мечта моя», «У подножья Найзатас», «Лесная баллада» фильмдеріндегі музыканың авторы Сыдық Мұхамеджанов және «Земля отцов», «Конец атамана» және «Транссибирский экспресс» киноленталарына Еркеғали Рахмадиев музыка жазған.

Солардың бірі – Қазақстанның музыка мәдениетіндегі көрнекті тұлғаға композитор Нұрғиса Тілендиевтің шығармашылығына тоқталайық, ол ұлттық музыка мен әндер жазып қана қоймай, «Отырар сазы» халық аспаптар оркестрінің негізін қалады.

Режиссер Абдулла Қарсақбаевтың «Менің атым Қожа» фильмі – қазақтың ұлттық болмысын баяндауға талпыныс жасаған «жылымық» кезеңіндегі тұңғыш қазақ фильмі. Тіпті оның атауында да бір тегеурін бар: «Менің атым Қожа» дегені –"менің атым қазақ" деген сияқты.

Бұл Нұрғиса Тілендиевтің музыка жазған алғашқы фильмі болды. Бір қызығы, фильм оқиғасы екі түрлі кеңістікте өтеді. Негізінен Қожа тұратын елдімекен. Иә, кәдімгі кеңшар, басқаша айту мүмкін емес – ағаш үй, қайың, кеңес мектебі, кеңес одағының өмірі – бәрі сол жылдардағы кеңес фильмдеріне тән көрініс. Бірақ бір күні Қожаның өзінен жасы үлкен досы – қойшы Сұлтанмен бірге тауға барады, онда бас кейіпкер мүлде басқа әлемге – қазақ ауылы мен жайлауға тап болады. Бұл эпизодта біз жайлаудағы тойды көреміз. Бұл көріністі халық аспаптар оркестрінің орындауындағы Нұрғиса Тілендиевтің музыкасы сүйемелдейді. Бұл музыкадан ат жарысы, алтыбақан тебу, даланың дыбысын естиміз.

Әмен Хайдаровтың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» және «Ақсақ құлан» анимациялық фильмдеріне Тілендиев жазған музыканың маңызы зор. Іс жүзінде домбыра басты кейіпкер-баяндаушыға айналады. Әсіресе, екінші анимациялық фильмде домбыраның қалай қос ішекті аспапқа айналғаны баяндалады.

Бұл мультфильмнің негізінде Шыңғысханның ұлы Жошының өлімін баянадайтын күй жатыр. Мұны қазақтың ежелгі естірту (яғни кісінің өлімін хабарлау) жанрының ең танымал үлгісінің бірі деуге болады.

Аңыз бойынша, Шыңғысханға ұлының мерт болғанын естіртуге жанындағы серіктері мен уәзірлерінің ешқайсысының батылы бармайды. Ежелгі ғұрып бойынша, осынау қаралы хабарды жеткізген кісіні өлім жазасы күтіп тұрған еді. Сонда батыр да дана Кетбұға жырау Шыңғысханның алдына үнсіз барып, мұңды күйді шертіп береді. Музыканың тілі сөзден де күшті болып шығады. Шыңғысхан мен жанындағылар әуеннен бәрін түсінеді: домбыра ат тұяғының дүбірін, құландардың жас әрі әлсіз құлынына деген алаңдаушылығын да, табынын қамқорлаған Ақсақ құланның қайраты мен даналығын да жеткізеді. Ханның ұлы осылай мерт болған еді. Айта кетерлігі, бұл анимациялық фильмдегі автордың мәтінін Шәкен Айманов оқыған.

Режиссер Сұлтан Қожықовтың «Қыз Жібек» картинасы да ерекше мәнге ие, онда қазақ халқының көшпелі өркениеті бейнеленген. Фильм «Қыз Жібек» халық жырына негізделген. Төл ұлттық музыка қолданылған, онда қазақтың барлық фольклорлық-этнографиялық аспабы ойнайды. Фильм шыққаннан кейін Евгений Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсындағы «Гәкку» әні ерекше танымалдыққа ие болды.

«Нұрғиса Тілендиев композитор ретінде дауылпаз, асатаяқ, шаңқобыз сияқты өте сирек кездесетін аспаптарды қолданып, оркестрдің ерекше үнін жаңғыртты, симфониялық оркестр мен халық аспаптарының артықшылығын бір симбиозда көрсетті. Музыкалық материалға оның авторлық музыкасы мен XIX ғасырдағы ақындар мен күйшілердің шығармаларынан басқа, Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсынан үзінділер қосылды», – деп жазады музыкатанушы Данара Мұсахан өз еңбегінде.

Әрине, «Алдар көсе» фильміне музыка жазған композитор Сыдық Мұхамеджановтың, Шәкен Аймановтың соңғы, бәлкім, ең басты картиналары «Земля отцов» пен «Атаманның ақыры» фильмдерінде бірге жұмыс істеген Еркеғали Рахмадиевтің шығармашылығы туралы жеке айтқан жөн болар еді, бірақ оның бәрі бір эпизодқа сыймайды. Ұлттық кино оқиғаны суреттеп қана қоймай, бейсаналы түрде, мәдени жады деңгейінде көрерменнің сезімін бейнелеп, ұлттық өзіндік сананың қалыптасуына ықпал ететін ұлттық музыкамен синтезде жасалғанымаңызды.

Сіз осы маусымның соңғы эпизодын тыңдап отырсыз.

Бұл эпизод ерекше. Біз осы жолы әріптестеріміз бен достарымыздан өздері сүйіп тыңдайтын қазақ әні немесе қазақстандық ән туралы айтып берулерін сұрадық. Сөз кезегін соларға ұсынамыз.

Бірінші маусым бойы Карина Абдуллина мен әнші jeltoksan. біздің дәрістерімізді оқып, тыңдарман қауымға жеткізді. Бұл эпизод үшін Карина Абдуллина «Әй-әй бөпем» әнін таңдап, оның жазылу тарихын баяндап берді.

«Қазақтың халық әні «Әй-әй бөпем» – бесік жыры, өте ескі ән. Бұл әнмен көп жыл бұрын таныстым. Musicola дуэтінің орындауында бұл әннің екінші тынысы ашылды деп санаймын. Адамдардың баласын осы әнмен бесікке бөлегенін айтқанын есту сүйсіндіреді. Мен үшін бастысы – осы. Нағыз әндер жылдар бойы, онжылдықтар, тіпті ғасырлар бойы жасайды.

Бір өте қызық оқиға есіме түсіп отыр... Ол кезде сүйікті әншіміз Батырхан Шүкенов жеке шығармашылық жолын бастауға бел буып, «A-Studio» тобы солист іздеп жатқан.

Бір күні маған бір жас жігіт хабарласты. Есімі Аслан еді, Қарағанды облысының тумасы. Алматыда, яғни Алматының өзінде емес, шет жағында, Талғар ауданында америкалық волонтерлер командасымен бірге іс-тәжірибеден өтіп жатыр екен. Әлдебір бағдарлама аясында болса керек, қазір есімде қалмапты. Мені туысқандары арқылы тауыпты, «Мен ән айтатын едім, сізге келсем бола ма?» деп сұрады. «Кассетамды A-Studio тобына берсем деп едім, кім біледі, мені солист ретінде алып қалар» деді. Өзім әрдайым өнер адамдарын құрметтеп, көңіл бөліп жүруге тырысамын, сондықтан «Әрине, Аслан, келіңіз» дедім. Қоңырау шырылдап, есікті ашқанда таңғалдым, екі жігіт келіпті. Оның біреуі Аслан екен, екіншісі Брайен есімді америкалық. Бұл – осыдан жиырма жыл бұрын болған оқиға.

Олар «Сәлеметсіз бе?» деп амандасты. Аслан орысша, Брайен тек қазақша сөйлейді екен. Ғажап адамдар, қолында гитарасы бар. Оларды төрге шығарып, шай беріп: «Қайсыңыз "A-Studio" тобының солисі болғыңыз келетінін түсінбедім» деп сұрадым. Брайен «Мен тек Асланға көмектесемін, ал Аслан ән айтады» деді. «Жақсы, қандай ән айтасыңдар, жігіттер?» дедім. «Біз қазақтың байырғы әндерінің бірін орындағымыз келеді, ол – бесік жыры, мүмкін, біліп қаларсыз» деді.

Күләш Байсейітова атындағы дарынды балаларға арналған музыкалық мектепте оқысам да, бұл әнді білмейді екем. Қазақ музыка әдебиеті менің сүйікті пәнім еді. Сонда қазақ музыкасы бойынша бесік жырлары туралы оқығанымыз есімде. Бірақ бұл ән мектеп бағдарламасында болмады.

Сосын олар кілемге жайғасып отырды. Брайен қолына гитарасын алып, екеуі терцияда ән шырқады. Дауыстары ашық, дәстүрлі мәнермен орындады. Міне былай (ән салады). Екеуі терцияда бірге ән шырқады. Әннің әсерлі болғаны сонша, денем балқып кетті. Әнді соңына дейін ұйып тыңдап, зор алғысымды білдірдім. Оларда тек бұл әннің ғана емес, басқа да әндердің жазбалары бар екен.

Екі жігіттің орындауындағы «Әй-әй бөпем» әнінің әсер еткені сонша, «Осы әннің сөздерін жазып бересіздер ме?» деп сұрадым. Олар жазып берді. Асланның әндері жазылған кассетаны «A-Studio» тобына жібердім, бірақ олар сол кезде Полина Гриффис деген солиспен жұмыс істеп жатқан еді. Аслан маған әрдайым алғыс айтып жүреді, қазір оның өмірінде бәрі жақсы болар деп сенемін. Содан кейін 25 жыл бойы иық тіресіп жұмыс істеген әріптесім Болат Сыздықовқа хабарластым. Ол – менің сахнадағы әріптесім, сырлас досым еді. Қазір орны ойсырап тұр... Оған «Болат, біз осы әнді айтуымыз керек. Міндетті түрде айтуымыз керек. Мен осыны сезіп тұрмын» дедім. Әнді оған тыңдауға бергенімде, өзім рояльде ойнап отырып, шырқаған едім. Болат оған ғашық болып, әнге ерекше өңдеу жасады. Біздің орындауымызда бұл әннің екінші тынысы ашылды».

Jeltoksan. өзінің сүйікті халық әні «Япур-ай» туралы сөз қозғауды жөн санады.

Менің есімім Бексұлтан Бағытжанұлы, осы күндері сахнаға желтоқсан деген атпен шығып жүрмін. менің ең сүйікті әндерімнің бірі халық әні "Япыр-ай", сол жайында сәл сөз қозғайтын боламын.

"Япыр-айды" тыңдағанымда қазақтың терең тұңғиығына бір көзіммен сәл қарауға мүмкіндігім пайда болатындай. Тұла бойыммен сезінуге. Әннің сөзі балқытады, сарыны тұнған эмоцияларды қайта көтереді. Ішкі көлімді сапырып түсініксіз күйге ендіреді. Әннің беретін ең маңызды тұсы осы әсер болар. Ол шексіз, ол терең, ол көркем. Елімнен жырақ болғанымда, біріне-бірі ұқсас күндерімді бірден жарқыратып көзімнен ақ маржанды жылт жылт етіп тамдырған осы ән. Қайда жүрсем де, менің кім екенімді есіме түсіріп тұрған да осы ән. Мақтаныш сезімін қайта қайта түрткіліген де осы ән. Мен шынымен мақтандым.

Мен үшін бұл әнді мінсізге ең жақын орындайтын Шаба Әденқұл. Әннің рухын анық, дұрыс беретіндей. Дегенмен мен "Япыр-айды" түпнұсқасында тыңдап көргім келеді. Ізденіп те көрдім бірақ нәтижесіз. Затаевичтың кітабынан тауып таныстырып, маған көмектесе алатын кісілер болса, қуана қуана тыңдар едім.

Музыкамен шұғылданып бастауыма түрткі болған әндердің бірі де осы Япырай. Мен шығармашылығымда осындай әсер беретін туындылар жасағым келеді, өйткені өнер трансформацияға ұшыратуы тиіс, тұтынушысын өзгертуі тиіс. Әсер қалдыруы тиіс. Қандай өнер болмасын. "Япыр-ай" бұл міндетті толығымен орындап тұр. Осы әнді жазған, сақтаған, бізге дейін жеткізген адамдарға мың алғыс.

Бұл әннің қашан шыққаны және авторы кім екені белгісіз. Оны алғаш рет Александр Викторович Затаевич нотаға түсіріп, оны бірден Батыс Қазақстандағы Шомбал Доспамбаев пен Ғалымжан Шыңғалиевтің орындауында екі нұсқада жазып алған. Затаевич «Бұл әнді Ғ.Шыңғалиевтің сөзінше, 1920-21 жылдары Орал губерниясында қарақшыларға қарсы бой көтерген қазақтар атқа қонып тұрып шырқаған» деп жазады.

«Япур-ай» Сергей Рахманиновтың Симфониялық билерінің бірінші бөлімінің екінші тақырыбына арқау болған деген пікір бар. Онда халық әнінің өзіне тән реңкі мен бояуы құлаққа шалынады. Расында, Александр Затаевич Рахманиновпен жақсы араласқан және өз жаңалықтарымен бөлісіп, жиі хат алысып тұрған.

Friedrich Schegirtke жобасының редакторы, біздің аудармашы Тілек Ырысбек Шыңжаң қазақтарының тағдыркесті әрі қоңыр әні «Қарай көзім» туралы сөз қозғады. Отбасылық жиын-тойда әйелдердің бұл әнді беріліп орындағаны бала кезінен жадында жатталыпты. Ән Отанға деген сағыныштан туған.

Менің есімім Тілек, толық аты-жөнім Тілек Ырысбек. Мен ақын-аудармашымын. Мен бүгін сіздерге өзімнің сүйікті әнім, қазақтың халық әні “Қарай көзім” туралы айтпақшымын. “Қарай көзім” әнінің қиырдағы қазақтардың, яғни қытайдағы қазақтардың, Шыңжаңдағы қазақтардың күнделікті өмірі мен байланысы туралы айтқым келеді. Біз Шыңжаңнан көшетін сәтімізде үлкен бір көшу шайын, көшу тойын жасаған едік. Сол сәтте осы “Қарай көзім” әнін біздің ауылдың кемпірлері, едде әйелдері, әпкелеріміз, жеңешелеріміз, біз бөлмеге жиналып алып, көзінің жасын сығып, айтқан еді. Сол ән менің жүрегімде, жадымда мәңгілік сақталды.

Бұл ән - туған жермен қоштасу туралы, туған елмен қоштасу әні. Сол қиырдағы қазақтардың ағайын туысынан айырылған, туған жерінен айырылған қазақтардың бір тұранбасынан, сондай бір қасіретіне дем беретін, көмектесетін, серпілтетін әндердің бірі деп есептеймін. Сондықтан, бұл ән біздің отбасымыздың, біздің туыс-туғандардың, біздің елдің, халықтың бір қасіретін емдейтін, травмасын жазатын өнердің бір ерекше түрі ретінде бағалауға болады.

Қытайда Шыңжаң да, өзіміздің туған ауылда Түргенбұлақта өзіміздің той туралы айтып бергім келеді сіздерге. Сол тойда бізде тамада болмайды, ол кезде 2005 жылдары мүлдем тамада жоқ, тамада үйдің иесі, сол шаңырақтың иесі болды. Ауылда қой сойып, жылқы сойып, қонақтар шақырады. Қонақтарда белгіленген бір нақты уақыт жоқ, таңертеңгі уақытта бәрі келіп, малын сойып, адамдар жинала бастайды: көрші қоландар, алыстан келетін туысқандар, жақын ағайындар, құдағилар деген сияқты. Жайылған дастарханның басына өздерімен отырып, әңгіме айтып, шәй тамағын ішіп, ал ішіп болғандар кетіп, қайтадан келіп, сондай бір той болатын, бірнеше күнге жазғасқан. Бір қызығы алыстан келген қонақтар да солай жиналып, шәй тамағын ішіп сол жерде қонып, тілеу-тілектестігін білдіріп, батасын беріп жатады. Сонда бір қызық тойға келген адамдарды алдымен щи толтырылған табаққа қолына су толтырып беретін балалар күтіп алатын, соған қолын жуатын апаларымыз, әкелеріміз, аталарымыз. Кейін аталарымызбен апаларымыз қолына су құйып беріп жатқан баланы, қолынан сүйіп, батасын беріп жатады.
Содан кейін ет асылып, қонақтарға ет тартылады. Кейіндеп кеш келіп жатқан, өзінің шаруасы біткен адамдар кетіп, арада жақын адамдар, жақын туыстар, алыстан келген қонақтар үйде қалады. Сөйтіп, отырып бәрі өздерінің әндерін, тілектерін айтады. Сонда осы “Қарай көзім” әні, “Угай-ай” әні, қазақтың басқада халық әндері шырқалатын. Бұнда, менің байқағаным дауыстары керемет, бір вокалдық қабілеті болмаса да, нотаға түсе алмасада, шын қасіретпен, шын сезіммен, шын органикасымен, табиғатымен, бар болмысымен ән айтқан кезде, сондай көркем, сондай әсерлі болып көрінді маған.

Ауылда бір домбыра тартатын бозбала, домбырасын тартып, әнін айтқан адамдардың сүйемелдеп отырады. Кейде сүйемелдемей өздері айтатын кісілер бар. Сол кезде, ән айтып, жылап, бір-біріне ғаманатта отырады, алыстағы туған туыстарға. Біздің туыстарымыз Қазақстандада болды, сол Қазақстандағы туыстарына, әпкелеріне бізді аманаттап, жылап, қимай шығарып салатын, сол әнмен шығарып салатын бізді. Сонда бір ерекше есте қалып қалғаны қазақтың көп халық әндері, Қазақстанда кең таралған қазақ халық әндерінің - әнінің әуезі өзгеріп, мағынасы қалатын. Сөздерін өзгертпей, жаттап алған немесе өз атынан қоса алатын сөздер бар, бірақ әннің әуені өзгеріп кететін. Сондай бір ерекшеліктерді байқадым. Сөйтіп, халық өздерінің жадында, еміс-еміс сақталған, тыңдаған әндерінің сөздерін жаттап қалады екен, ал әуезін ұмытып қалса, сол өздері білетін әндердің әуезіне салып айта береді екен. Бірақ өте әдемі, өте әсерлі болып естілетін маған.

Назарларыңызға "АБАТ" этно-тобының орындауындағы"Қарай көзім" әнін ұсынамыз.

Сол “Қарай көзім” әні, мынау қазіргі Шыңжаңдағы жүріп жатқан саясатқа қарсы протест жасап жатқан өнердің ең бір ғажайып үлгісі шығар деп ойлаймын. Өйткені, бізден отбасымыздағы туыстық қарым-қатынасты тартып алып қойғанмен, туыстық байланысты үзіп жібергенімен, ән біздің сағынышымызды, аманатымызды, тілектестігімізді, тілеулестігімізді, бәрін жеткізіп тұратын осы “Қарай көзім” әні.
“Ақ жайылтай” әні, “Угай-ай” әні, қоштасудағы “Бекзатым-ай” әні осы әндер біздің туған жерге деген сағынышымызды, туған жердің бізге деген сағынышын әнмен жеткізіліп тұрады. Бұл ешқашан үзілмейтін, жоғалмайтын секілді. Өйткені, біз туыс-туғандармен, бауырлармен, ағайындармен араластығымызды, қарым-қатынасымызды, байланысын үзіп алсақ та, осы ән біз үшін бәрін айтып тұратын секілді. Бізге үнемі еске салып тұратын секілді. Бізді үнемі сағынатынын, ұмытпайтынын, біз туралы ойлайтынын білдіретін секілді сондай әсер қалдырады. Сол үшін де бұл әннің қадірі біз үшін өте қастерлі деп ойлаймын өзім. Бұл әнді орындаушы автор туралы мен жақсы білмеймін. Константин Каафиздің поэзиялық бір бейнеде, поэзиялық әсерде қалдыратын сондай сенімде сақталғанын қалаймын. Өйткені:
         “Ауылым көшіп барады, белден асып
          Белден асқан бұлтпенен араласып” - дейді.
Қандай ғажап тенеу, кейіптеу, суреттеу, өте жақсы поэзия кім жазған болсада.

«Әңгіме қазақ әні туралы, оны халық әні десек те болады. Бірақ оның халық әні емес екенін білемін. Әннің авторы бар, 60-жылдардың ортасында жазылған «Құстар әні» туралы айтып отырмын.

Бұл Болат Өтемұратов Қорының басшысы – Марат Айтмағамбетов. Ол Нұрғиса Тілендиев жазған «Құстар әні» туралы айтты. Әннің сөзін қазақстандықтар сүйіп тыңдайтын көптеген әндерге сөз жазған белгілі ақын – Тұманбай Молдағалиев жазған. Ол қатарда Батырдың «Отан ана» әні де бар.

Бұл – өте танымал ән, кезінде оны көптеген әнші шырқады. Бұл ән талай жыл бұрын жазылса да, әлі күнге дейін танымал, әлі күнге дейін маған ұнайды. Кейінгі кезде әншілердің бұл әнді түрлі мәнерде орындаған бірнеше нұсқасын естідім. Әннің осынша уақыт бойы айтылып келе жатқаны ғажап емес пе?

Бұл әнді алғаш рет ата-анамнан естідім. Менің әкемнің сүйікті әні еді. Кеңес үкіметі кезінде адамдардың дастархан басына жиналып, ән айтатын дәстүрі бар еді. Осы дәстүр біздің отбасымызда да болды. Адамдардың бас қосып, дастархан жайып, кейде ішімдік ішіп көңіл көтерген кездері болғаны жасырын емес, көптеген отбасында солай болды деп топшылаймын. Осындай басқосуларда ән айтылатын. «Құстар әні» ата-анам достарымен бас қосқанда шырқайтын танымал әндердің бірі еді. Кейін оны кәсіби әншілердің орындауда естідім. Бұл ән маған қатты ұнайды. Бала кезімде әннің сөзі мен мағынасын терең түсінбеген болармын. Бірақ оның әуезділігі ұнайтын. Сондай жұмсақ, сазды, лирикалық ән.

«Құстар әнін» әнші Амира Айтқұлованың орындауында тыңдайық.

Есейе келе әннің сөзіне терең бойлап, мағынасын ұға бастадым. Әлбетте, ол балаларға арналған ән емес, жастардың да әні емес. Әннің мағынасын қазір жақсы түсіне бастадым деуімнің себебі неде? Себебі жасың ұлғайған сайын әннің сөзінің философиялық-лирикалық мағынасына терең бойлай түсесің.

Ұзақ ән емес, бар-жоғы 4-5 шумақ, бірақ мағынасы өте терең. Меніңше, әннің әрбір сөзі терең философиялық мағынаға ие. Ол өмір туралы, мәңгілік құндылықтар хақында сөз қозғайды. Менің замандастарым, біздің соңымыздан ерген буын, расында, бақытты жандар. Себебі, бала кезімді еске түсірсем, сенерсіз, бәлкім, сенбессіз, ата-анам алғаш рет үйге ақ-қара түсті теледидар сатып алып келгенде шамамен 12-13 жаста болатынмын. Әрине, бұған дейін теледидарды көргем, бірақ алғашқы теледидарымызды 12 жасқа толғанымда сатып алдық. Кейін «Пентиум» компьютерлері пайда болды, 2,3,4 сериядан тұратын IBM машиналары шықты. Сосын ұялы телефондар шықты, ал қазір смартфон ұстаймыз. Яғни, осынша қысқа уақытта ауқымды технологиялық даму үрдісі жүрді… Адамның өмірі қамшының сабындай қысқа ғой, 70, 80, 90, әрі кетсе 100 жасайсың, бірақ тарих ширегінде бұл аз ғана уақыт. Бірақ қаншама технологиялық өзгеріс болды. Екінші жағынан, мәңгілік құндылықтар да бар. Қаншалықты пафосты не қарабайыр естілсе де айтайын, туған жер, асқар тау, көсілген кең дала, алысқа ұшып кетіп, мекеніне ән салып қайта оралатын құстар, жыл сайын осы жайт қайталанады. Тіпті біз өмірден өтсек те, солай бола береді. Бәлкім, сосын да бәрі жаныңа жақын.

Көбі бұл әнді мұңды деп ойлайды. Меніңше, олай емес. Бұл өте жарқын, жеңіл, лирикалық ән. Өмірдің ештеңеге қарамастан жалғаса беретінін жырлайды. Көзді ашып жұмғанша технологиялық өзгерістер болып жатыр, тіпті бейімделіп үлгермей жатырмыз. Жыл сайын, тіпті бір жылдың ішінде қаншама жаңа дүние пайда болады. Бірақ өзгермейтін дүниелер де бар. "Құстар әнінде" кең дала, құстар туралы жырлайды... Бала күннен бойыңа сіңген нәрселер жан дүниеңнің бір түкпірінде тынып жатады да, өмір бойы өзіңмен бірге жүреді. Бұл ән де соны қаузайтын сияқты».

Бұл әнді жазу идеясы Нұрғиса Атабайұлына бақшада сейіл құрып жүргенде келген деген сөз бар. Композитор серуендеп жүріп, адам өмірі құс ғұмырына ұқсайтыны туралы ой түйген деседі. Бұл әннің сондай-ақ «Құстар қайтып барады» деген тағы бір атауы бар.

Біз ескі халық әндерінен бастап, кеңес дәуірінде және одан кейін жазылған авторлық әндерді хронологиялық ретпен баяндап отырмыз. Осы тұста өзімнің сүйікті әнім туралы айтып бергім келеді.

Бұл BAYSA подкасттың продюсері журналист Айсұлу Тойшибекова.

Бұл «Дос-Мұқасан» тобы, дәлірек айтқанда дарынды әнші Құрманжан Омарованың орындауындағы Ескендір Хасанғалиевтің «Сағындым сені» әні.

Үйлену тойымызда жарыммен осы әнге вальс биледік. "Сағындым сені" әнін алғаш естіген кезде, ұнатқанымыз сонша, тек осы әнге ғана билегіміз келетінін бірден түсіндік.
Бұл – ата-анамыздың жастық шағындағы ән. Менің анам мектепті 1971 жылы бітірген, "Сағындым сені" сол кезде өте танымал ән еді. Би кештерінде осы әнге вальс билеген, отырыстар осы әнсіз өтпейтін, бұл әнді өзінің сүйіктісіне арнағандар көп. Біз бұл ән туралы оны YouTube алгоритмі жоғары шығарғанға дейін білмедік, естімеппіз. Мүмкін Tik-Tok желісіндегі мәдени мұрамызды жиі насихаттайтын бейнеклиптерден көрген болармыз.
Әннің сөзін ақын әрі драматург Бәкір Тәжібаев, музыкасын әнші-композитор Ескендір Хасанғалиев жазған. Интернетте концерттерде "Сағындым сені" әнін Ескендір Хасанғалиевтің орындаған жазбалары бар, салтанатты және сезіммен орындаған. Ал "Дос-Мұқасанның" өңдеуінде және Құрманжан Омарованың орындауында бұл ән сондай ерекше, сырлы естіледі. Бейнебаяны да өте әдемі – қарапайымдылығына қарамастан, мәнерлі, бойыңды билеп алады. Бұл – мен үшін Қазақстаннан басқа жерде де өзектілігін жоғалтпайтын сапалы музыкамыздың болғаны, бар екені және бұдан кейін де бола беретінінің дәлелі.

Құрманайдың сіңлісі Ұлғанымның сұхбатынан білетінім, олардың отбасы музыкаға өте жақын болыпты, үйдегі алты бала да ән салған, әкесі скрипка мен мандолинде ойнаған.

Құрманай Ақтөбеден Алматыға келіп, Қыздар педагогикалық институтына оқуға түседі. Институтта оқып жүріп, Қыздар педагогикалық институтының жанынан құрылған, аты аңызға айналған, Қазақстандағы алғашқы вокалды-инструменталды "Айгүл" ансамблінің әншісі атанады. 

Құрманайдың дауысы өте қуатты, тембрі өте әдемі. Оның музыкалық білімі болмаған, нотаға да жүгінбеген. Біз подкаста Батыс Қазақстанның аспаптық және орындаушылық мектебі туралы, осы танымал дәстүрдің белді өкілдері туралы көп сөз қозғадық. Құрманай Омарованы да сол қатарға жатқызуға болады. Музыкалық мансаптан гөрі институтта дәріс беруді дұрыс көрсе де, біз оның бірегей дауысын, шеберлігі мен талантын ұмытпасақ екен деймін.

СІТІХ компаниясының PR-директоры Леонид Нигматуллинді өзінің сүйікті әні туралы әңгіме өрбітуге шақырдық. Ол өзінің туған қаласы туралы әнді таңдапты, бұл туынды сөзсіз алматылықтардың басым көбіне таныс болар.

Менің есімім Леонид Нығматуллин, мен CITIX компаниясының PR директорымын. Біз Қазақстанның креативті индустриясының болашағына сенеміз, таланттарды, айтулы жобаларды барынша қолдаймыз, сондай-ақ BAYSA подкастымен әріптес болғанымызға қуаныштымыз. BAYSA музыка мәдениетінің тарихы туралы подкаст. Бізге осындай жобалар жетіспейтіні туралы жиі ойлайтын едім. Себебі, біздің музыка индустриясының жарқын болашағын құру үшін музыкамыздың тарихы мен қайнар көзі терең білген жөн.

Маған сүйікті қазақстандық әнді таңдау туралы ұсыныс келгенде әртүрлі уақытта шыққан әндерді рет-ретімен тыңдап, бізде қандай ғажап музыкалардың бар екеніне көзім жетті. Мен «Овощи & фрукты» тобының «Перекресток» әнін таңдадым.

Алматыға келе сала бұл әнді көлікте де, үйде де тыңдаймын. Бұл туынды туған үй, сүйікті қала мен оның сұлбап жатқан көшелері, саябақтары, асқар таулары, жылу мен мейірімге толы отбасы, жақын жандар туралы. Біздің компаниямыз да сағынып қауышатын, жайдары, қауіпсіз, жанға жайлышаһарымыз туралы қаузайды. Біз осы мақсатта жұмыс істейміз, ақылды технологиялардың көмегімен болашақ шаһарларын саламыз. Енді менің сүйікті әнімнен үзінді тыңдайық.

Бұл ән «Хабар» телеарнасында 1996 жылдан бері көрсетіліп келе жатқан әрі тоқсаныншы-екі мыңыншы жылдары танымал болған «Перекресток» сериалының саундтрегіне айналды. Әннің авторы Томас Томасов бір сұхбатында әнді түнгі ауысымдардың бірінде жазғанын айтқан еді. Ол 1997 жылы Тимирязев пен Желтоқсан көшелерінің қиылысындағы дүңгіршекте сатушы болып жұмыс істеген. Әнді топтағылар жақсы қабылдаған, бірақ Томасқа саундтрек жазуды тапсырған «Перекресток» сериалының продюсері Абай Қарпықовқа бұл ән қатты ұнайды.

BAYSA подкастында маусым бойы біз қазақ дәстүрлі музыкасының феномені, сондай-ақ оның академиялық және көпке танымал музыкада бүгінгі күнге дейін сақталып, қалай дамып келе жатқаны туралы әңгімеледік. Ал осы бөлімдегі соңғы әніміз соған дәлел. Ол туралы Наргиз Шүкенова айтып береді.

Менің есімім Наргиз Шөкенова, мен Батырхан Шөкенов атындағы қордың директорымын. Baysa подкастының оныншы эпизодында өзімнің сүйікті әнім туралы әңгімелегім келеді.

Қай әнді таңдасам екен, сосын жеке өз атымнан сөйлесем бе екен, әлде отбасылық естеліктерді қаузап, жан-тәніммен беріле жұмыс істейтін ұйымның атынан сөйлесем бе деп ұзақ ойландым.

Бүгінгі таңда Батырдан басқа ешкім еңсере алмаған қазақ ән дәстүрінің шыңы – Қуат Шілдебаев пен Ибрагим Исаевтың "Аялаған арман-ай" әні немесе Қуат Шілдебаев пен Батырдың достығына бастау болған "Осенний мотив" әні туралы сөз қозғағым келді.

2000 жылдардың басында теледидар арқылы көптеген баланың талғамының қалыптасуына әсер еткен топтар туралы айтқым да келді. Меніңше, бұл қатарға Monoxide, Рахат Лукум және Яшлык топтарын жақтызуға болады. Қазақы маскулиндіктің маржаны саналатын NNbek және Бақай, Нұрлан мен Мұрат дуэті туралы айтуға да болады. Мәскеудің M-tv арнасынан Тәкежанды көргендегі алғашқы әсерім де ойыма оралды.

Таңдаудың осыншалық көптігі қазақ музыка тарихында ауыз толтырып айтатын дүниенің мол екенін білдіреді. Бұл, сондай-ақ, ел тәуелсіздігінің 30 жылында музыканың басынан өткерген кезеңдері, азаттықтың, рефлексия мен батыл тәжірибелердің көрінісі.

Buhar Jerreau тобының "Год безделий" әні туралы айсам ба деп ұзақ ойландым. Бұл топ 2010-шы жылдары мүлдем бөлек музыкалық шешімді ұсынған еді.Дегенмен, Buhar Jerreau тобының өткені емес, қазіргі шағы туралы айтайын деп шештім. Себебі Эмиль мен Шоқан – қазір менің әріптестерім.

Бұл - біріншіден, арманның орындалатыны, әрі дамып-жетіліп, өзің кезінде музыкасына тәнті болған жандармен жұмыс істеудің мүмкін екені туралы бір үзік сыр. Осылайша, Buhar Jerreau The Buhars атанып, мен осы ұжымның бір мүшесіне айналдым.

Екіншіден, бізді әр кезде әртүрлі нәрсе қызықтыруы мүмкін. Бүгін біз қазақтың ұлттық аспаптарының дыбысын зерттеп, оны күнделікті өміріміздің бір бөлігіне айналдырдық.

“Теңіз” әнінде арфаның қазақша түрі – адырнаның нәзік үні естіледі, әнші jeltoksan.-ның дауысына әннің соңындағы сыбызғы мен шаңқобыздың үні өте ғажап үндескен. Бұл – менің талап-тілегіме, ынта-ықыласыма сай келетін қазіргі заманғы қала музыкасы; осындай музыка мейлінше көп болса екен деймін.

Бұл ән өткен эпизодтардың бірінде орындалған еді, ал Бексұлтанның дауысын Baysa-ның қазақша эпизодтарынан естіп жүрсіз, подкасттың джинглын композитор Эмиль Досов жазды. Жалпы, мұның бәрі кездейсоқтық деуге болмас, бәрі өзара байланысып жатыр. Сол себепті, қымбатты тыңдарман, сіздің де осы әнді тыңдап шыққаныңызды қалаймын.

Сіз BAYSA подкастының бірінші маусымының соңғы шығарылымын тыңдадыңыз, бірақ біз қоштаспаймыз. Сондықтан подкастымыздың жалғасын жіберіп алмау үшін жазылып қоюды ұмытпаңыз. Егер BAYSA подкасты сізге ұнаса, баға қоюды және пікір жазуды ұмытпаңыз. Бұл подкаст туралы басқа тыңдарманның да көбірек білуіне жол ашады. Осы уақыт бойы бізбен бірге болғаныңыз үшін алғысымыз зор!

Дәрісті дайындаған музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Жиырмасыншы ғасырдың 50-ші жылдарында Қазақстанда мәдениет институциялары белсенді дами бастады. Сол кездегі елдің басты музыкалық оқу орны – Алматыдағы консерваториядан алғашқы түлектері түлеп ұшты. Опералық театрда қазақстандық композиторлар мен әлем классиктерінің туындылары сахналанса, Құрманғазы оркестрі дәстүрлі қазақ күйлері мен қазақстандық әрі шетелдік авторлардың музыкалары тоғысындағы туындыларды орындады. Өңірлер де елордадан бір мысқал кем түскен жоқ, себебі ол жерлерде де академиялық музыка өнерін қалыптастыруды көздеген кеңестік мәдениет саясаты толығымен жүзеге асырылды.

Осы кезеңге дейін поп музыка өнері отбасы-ошақ қасында шырқалатын, радиодан берілетін, концерттерде орындалатын ел ішінде сұранысқа ие әуесқой әндер ретінде қарастырылды. Өз монографиясында музыкатанушы Гүлнәр Әбдірахман қазақ көркемөнерпаздар шығармашылығы деп автордың сыртқы қажеттілігіне байланысы жоқ, есесіне ішкі қажеттіліктері мен музыкалық дарынынан туған өзіндік музыкалық болмысын таныту формасын атайды. Мұндай әуесқой өнерпаздар қатарына ХХ ғасырдың бірінші жартысында ауызша-кәсіби мәдениет дәстүрін жалғастырып, өз ана тілін жақсы білетін орындаушылар жатты. Бірақ қазіргі заман талабына сәйкес олар әуесқой-авторлар еді, себебі олар музыкалық білім берудің жаңа моделінен тысқары қарастырылды.

Сонымен қатар Кеңес Одағынан тыс жерлерде танымал мәдениет пен джаз және рок-н-ролл сынды талай тыңдарманның жүрегін жаулаған басты музыкалық жанрлар қарқынды дамыды.

Белгілі музыкатанушы Виктор Цукерман «заманауи бұқаралық мәдениеттің дамуы шын мәнінде бүкілхалықтық сипатқа ие болған тыңдармандар санының күрт өсуіне ықпал етті» деп жазады. Музыка физикалық тұрғыда бәріне қолжетімді болды. Радио, телевидение, күйтабақ ойнатқыштарда музыка үн қатты, енді тыңдарман үшін шекара жойылды. Тіпті музыканы «темір перденің» өзі көлегейлеуге қабілетсіз болды.

Батыс мәдениетінен айырмашылығы, Одақта эстрада бағыты дами бастады, эстрада ойын-сауық мазмұндағы сахна өнері деп түсінілді. Олардың қатарына цирк қойылымдары, пародиялар, сатиралық қойылымдар мен би жатты. Эстрадалық өнердің ең жарқын көрінісі ән жанры болды. Негізі бұл да поп-музыка, бірақ кеңестік идеологияның шекпенінен шыққан еді.

Осындай жағдайда бүгін бәрімізге белгілі қазақстандық поп-мәдениет қалыптасты. Бай мұраға ие болсақ та, қазақстандық эстраданы ой елегінен өткізуге деген талпыныс көп болмады. Қазақстандық бұқаралық музыка мәдениетін теориялық тұрғыдан тануға алғаш ұмтылыс жасағандардың бірі – музыкатанушы Айжар Айтуарова еді. Өзінің кандидаттық диссертациясында ол Қазақстанның бұқаралық музыка мәдениетінің генетикалық түп-тамыры екі бағытта – қазақ мәдениетінің фольклорлық қойнауында және ауызша кәсіби шығармашылықта қаланған деген ойды дамытады. Яғни қазақстандық поп-музыка дәстүрлі музыка мен «бұқаралық-популяр жанрлардың жалпыодақтық номенклатурасы» синтезінде көрініс тапты [Айтуарова, 9б]. Бұл синтез КСРО-ның мәдени саясаты жүргізген музыкалық-ойын-сауық саласын бірүлгіге салудың, стандарттаудың нәтижесі болды. Бұл бүкілодақтық бұқаралық музыка кеңестік эстраданың әмбебап үлгісіне сай дамысын дегенді көздеді. Аталған процестің баламасын «формасы ұлттық, мазмұны социалистік» дейтін сталиндік принцип бойынша жазылған ұлттық опералардың қалыптасуынан табуға болады. Біз бұл туралы BAYSA подкастының бірінші маусымында сөз қозғадық.

Сонымен, Бұқаралық музыка мәдениеті Қазақ КСР-інде үш бағытта дамыды. Бірінші бағыт ХХ ғасырдың екінші жартысындағы танымал музыканың стильдік үлгісімен байланысты. Яғни ол қоғамға сай келетін кеңес эстрадасы ғана емес, джаз, рок-н-ролл және басқалары.

Екінші бағытты мәдениетпен және кеңес өкіметімен тығыз байланыста туындаған танымал әндер тізбегі жалғастырады. Олардың қатарында осы ән дәстүрінің негізін салушы шоқ жұлдыздар – Төлебаев, Хамидилердің әндерін, сондай-ақ олардың ізбасарлары – ХХ ғасырдың екінші жартысындағы жас композиторлар Шәмші Қалдаяқов, Ескендір Хасанғалиев, Сейдолла Бәйтереков және басқалары бар.

Үшінші бағыт дәстүрлі қазақ музыкасына мейлінше жақын әуесқой авторлардың шығармаларымен байланысты. Дәл осы тұста кеңестік Қазақстан жағдайында дәстүрлі өнердің дамуы жергілікті деңгейде жалғасты. Бұл бағытпен Дәнеш Рақышевтің, Ілия Жақановтың, Алтынбек Қоразбаевтың әндері кіндіктес келеді.

Музыкалық ойнатқыштар мен телерадио хабарларының дамуынан бөлек, аталған жанрлардың музыкада кең тарауына қоғамдағы жағдай мен Жылымық кезеңі ықпал етті. КСРО-да адамдар арасындағы махаббат пен қарым-қатынас мәселесін көтеретін фильмдер түсіріле бастады. Осы тұста Леонид Гайдайдың «Бриллиантовая рукасы” (“Гауһар қол») және Шуриктің шытырман оқиғалары, Юрий Чулюкиннің “Девчатасы” («Қыздары») мен Владимир Чеботарёв пен Геннадий Казанскийдің «Қосмекенді адамы» (“Человек амфибия”), Юлия Райзманның «Бұл махаббат па?» (“А если это любовь”) және Георгий Данелияның «Мәскеуде жүрмін адымдап» (“Я шагаю по Москве”) фильмдері жарық көреді. Бұл сәт Батыстан мәдени оқшауланудың бұзылуының басы болды. Жастар субмәдениетінің хиппи және битниктер сияқты алғашқы жас өскіндері пайда болып, музыканы қолмен көшіріп басу нәтижесінде кеңес жастары батыстың поп-мәдениетіне қол жеткізді.

Кеңестік Қазақстанда батыс музыкасын таратуда алыпсатарлар маңызды рөл ойнады, десе де олардың қызметі заңмен жазаланатын еді. Олар әйгілі винилді пластинкаларды, аудиокассеталар мен иіршіктерді сатты. Жергілікті жерасты базаларда пластинкалар тіпті валютаның орнын басты. Олардың құны 25 рубльден 120 рубльге дейін жетті, бұл бір маманның айлық еңбекпұлымен салыстыруға тұрарлық үлкен ақша. Алыпсатарлардан бөлек, пластинкалар шетелге шығу мүмкіндігі бар, көбіне гастрөлдік сапарлар мен іссапарларға шығатын әртістер, дипломаттар мен әскерилердің арқасында пайда болды.

Қазақстанда бұқаралық музыка 1956 жылдан бері қалыптаса бастайды, сол тұста Қаз КСР радио және телевидение комитеті жанынан ұжым құрылып, ол кейін Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестріне айналады. Ұжым оркестрге арналған шығармалар мен қазақстандық композиторлардың радио мен телевидениеге лайықталған эстрадалық әндерін ел арасында тарату мақсатында құрылады. Уақыт өте келе ол елдегі танымал музыканың айқын символына айналды.

Мұнда танымал дирижерлер, композиторлар, қазір Қазақстандағы кеңестік бұқаралық музыканың үлгісіне айналған танымал әндерді шырқаған орындаушылар өз шығармашылық жолын бастайды. Әр жылдары Валериан Каретников, Василий Лисица, Александр Гурьянов, Кеңес Дүйсекеев оркестрге жетекшілік етсе, орындаушылар қатарында Суат Әбусейітов, Гүлвира Разиева, Ескендір Хасанғалиев, Лаки Кесоғлу, Зейнеп Қойшыбаева, Люция Төлешова және т.б бар.

60-жылдары жергілікті музыканы орындау мүмкін емес екені белгілі болды, темір перденің салдарынан батыс музыкасы ел аумағында кең танылып кетті. Сол кезде эстрадалық-симфониялық оркестр музыканттары концерттік бағдарламаларға нотасы Мәскеуден келетін джаз шығармаларын да енгізе бастады. Осылайша, Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестрі қазақстандық джаздың қалыптасуына әсер етті.

Осы орайда оркестрдің жетекшілері мен музыканттарының сіңірген еңбегі зор екенін атап өткен жөн, себебі сол заманда билік мұндай музыкаға кертартпа көзқарас танытты, әсіресе Қазақстанда жергілікті биліктің аталған музыкаға қатысты сыңаржақ көзқарасы басқа Кеңестік республикаларға қарағанда ұзағырақ бой көрсетті. Сол жылдары Алматыда джаз сауық кештерінің көркі қызғаны сондай, оның соңынан КГБ қызметкерлері түскен деген деректер де бар.

Джаз Кеңестік Қазақстанға 50-ші жылдары келді. Бұл жанрдың жолбастаушыларының бірі – барабаншы Валерий Юлевич еді, ол Алматыда джаз-бэндті құрып, Әуезов-Гоголь көшелерінің қиылысындағы автокөлік жөндеу зауытының Мәдениет үйінде би кештерінде өнер көрсеткен. Шетелдік джаз топтарының жазбаларын естір құлаққа құйып алып джаз туындыларын орындаған. Ол кезде Беларусь, Латвия, Әзірбайжан, Армения сияқты кеңестік республикалардың джаз топтары Алматыға гастрөлдік сапармен жиі келетін. Осылайша, алғашқы джаз топтары Қазақстанда эстрада-джаз бағытын дамытады. Тек 70-ші жылдары Тахир және Фархад Ибрагимовтердің «Бумеранг» тобының арқасында мұнда суырып салма элементтері бар дәстүрлі джаз үні естілді. Олар Қазақстанда тұңғыш джаз клубының ашылуына түрткі болды.

1964 жылдың 25 маусымында Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті «Республикадағы музыка өнерінің жай-күйі және оны дамыту бойынша іс-шаралар туралы» қаулы қабылдады. Құжатта министрлер кабинетіне елдегі концерттік ұйымдардың мамандар тапшылығы мәселесін шешетін эстрадалық студия құру туралы жарлық бар еді.

Шамамен бір жылдан кейін, 1965 жылдың 20 мамырында Қазақ КСР үкіметі №383 «Эстрадалық және хор студиясын ұйымдастыру туралы» Қаулы қабылдады. Барлық аймақтық және облыстық мәдениет басқармаларына, сондай-ақ театрларға сол жылдың 20 шілдесіне дейін студияда білім алу үшін өңірлер мен астанадан талантты жастарды іріктеу жұмыстарын жүргізу тапсырылды.

1965 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақ концерт жанында екі жылдық эстрадалық студия өз жұмысын бастады, ал Абай атындағы опера және балет театры жанынан екі жылдық хор студиясы құрылды. Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін жергілікті эстраданы дамыту мақсатында өз астанасында осындай студиялар ашқан үшінші ел еді.

Қазақ КСР Еңбек сіңірген әртісі Гүлжихан Ғалиева Эстрадалық студияның алғашқы басшысы әрі шығармашылық жетекшісі атанды. Кейіннен студия бойын тіктеп, қазіргі Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрада және цирк колледжіне айналды.

1967 жылы эстрадалық студияның түлектері Ғалиеваның жетекшілігімен «Гүлдер» жастар ансамблінің, Мемлекеттік қуыршақ театры мен қазақ циркінің алғашқы құрамын жасақтады.

Роза Рымбаева, Қайрат Байбосынов, Мақпал Жүнісова және және өзге де орындаушылар өнер жолын аты аңызға айналған «Гүлдер» жастар ансамблінде бастады. Композитор әрі пианист Еркен Ынтықбаев өз естелігінде «Гүлдер» ансамблінің «16 қыз» әнінде он алты қыз қысқа етекті бүрмелі ұлттық көйлек киіп, қолдарына домбыра алып, би билегенін айтады. Бұл әуел баста көрерменді таң қалдырғаны рас, бірақ қазақ сахнасында орындаушылықтың жаңа формасының қалыптасуына да түрткі болды.

50-60 жылдардағы бұқаралық музыка мәдениеті кеңестік Қазақстан музыкасының әрі қарайғы беталысына ықпал етті. Кеңес номенклатурасы біртіндеп өнерге деген қысымды бәсеңдетті, сондықтан жаңа музыкалық ағымдар ел аумағына тек пластинка түрінде ғана емес, сахналық қойылым ретінде де еніп, көрерменге кең таныла бастады. Бұл әлбетте алғашқы музыкалық институциялар – оркестрлер мен эстрада және цирк студияларының зор еңбегі. Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің ән лирикасымен байланысты қазақ бұқаралық музыкасының маңызды бағытын қалың көпшілікке танымал етуде олардың рөлі орасан зор және BAYSA подкастының келесі эпизодында бұл туралы кеңірек тарқатып айтамыз.

Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Бұл эпизодты дайындау үшін біз ән өңдеуші әрі музыкант Илья Башкатовпен, композиторлар Санжар Бәйтереков және Артық Тоқсанбаевпен әңгімелестік. Олар поп-музыканың діңгегіне айналған қазақ эстрадасындағы үш маңызды тұлғаның мұрасы хақында өздерінің кәсіби көзқарастарын ортаға салды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда танымал әндерді шығарған тамаша дарынды композиторлар өмір сүріп, өнерін дамытты. Олардың бәрі Қазақстанда музыка ортасының қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты. Бүгін біз ондаған жыл өтсе де, музыкалық мұрасы өмір сүріп, өркендеп жатқан үш композитор туралы сөз қозғаймыз.

Бірақ композиторлар туралы сөз бастамастан бұрын кеңес мәдениет өмірінің айнымас құбылысы – эстрада және эстрадалық жанрға тоқталайық.

«Эстрада» дегенде көз алдымызға жарқ-жұрқ еткен жарығы, құлақ тұндырар дыбыс жабдығы бар үлкен сахна елестейді, әрине солай болуы заңдылық. Эстрада – ХХ ғасырда пайда болған қала мәдениетінің ән жанрлары негізінде қалыптасқан ұғым. Эстрада терминінің мағынасы мейлінше бұлдыр болғанын мойындау керек. Оған бір ғана критерийге сай келетін, яғни бұқаралық ойын-сауыққа арналғанның бәрі – рок, поп, джаз және басқа да жанрлар кірді. Эстрадалық әннің негізгі сипаттамасы –қарапайымдылық пен қолжетімділік, көпшілікке мейлінше жақын образдар, тақырыптың өзектілігі, қарапайым қайырма, кең аудиторияға лайықталу еді. Байыпты және жеңіл жанрлардың поляризациясына қарамастан, эстрадалық музыкада да шедевр туындылар пайда болды. Ал бұл эпизодтың кейіпкерлерінің шығармашылығында мәңгі өлмейтін (evergreen) туындылар жетерлік.

Бұл эпизодта біз композиторлар – Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтереков туралы әңгімелейміз. Олар әртүрлі, бірақ сөзсіз талантты әрі шоқтығы биік тұлғалар еді, әрқайсысы қазақ мәдениеті тарихында өшпес із қалдырды. Үшеуін бір қатарға қойып теңестіруге келмейді, үшеуі де ең демократиялық жанрдың бірі – ән жанрында қалам тербеген, үшеуін тек халықтың шексіз махаббаты мен көзі тірісінде қол жеткізген даңқы ғана емес, музыка жазудағы көрегендігі де біріктіреді.


Таланатты әрі танымал қазақ композиторлары арасында Шәмші Қалдаяқовтың тұлғасы ерек. Әрине, оған дейін де лирикалық ән жазған Садық Кәрімбаев немесе Әблахат Еспаев сынды композиторлар болған, бірақ шығармашылығы терең бойлап, әндері тыңдарманның ыстық ықыласына бөленген ең әуелі Шәмші Қалдаяқов еді.

Шәмші Қалдаяқов музыкаға құштар отбасында дүниеге келді: әкесі Әнәпия Домбаев ақын болған, қобызда, домбырада ойнаған, ал анасы Сақыпжамал Домбаеваның дауысы әдемі болған, ол қазақтың көптеген халық әнін білетін, ән салып, домбыраның құлағында ойнайтын. Ата-анасы ұлдарының музыкаға деген ұмтылысын қолдап, оның өтінішін жерге тастамай, Әнәпия баласына мандолин алып береді.

Қалдаяқовтың кәсіби музыкаға барар жолы оңай болған жоқ. Сұрапыл соғыс жылдарында жасөспірім Шәмші жүк көлігінің жүргізушісі болып жұмыс істеді, кейін зоотехниктің оқуына түсіп, артынша әскерге кетеді. Мәскеу түбінде әскери борышын өтеп жүріп, Шәмші Қалдаяқов өмірін түбегейлі музыкамен байланыстыруды ұйғарады.

Ресейден келген бойда Ташкентте тұратын апасының үйіне қоныс аударып, алғашқы музыкалық білімін сол жақта алады. Қалдаяқов Хамза атындағы музыкалық училищенің музыкалық теория және композиция факультетіне Соломон Юдаков пен Аркадий Каральскийдің сыныбына түседі. Ташкентте Қалдаяқов Өзбекстанға гастрөлдік сапармен келген Алматы филармониясының солисі Жамал Омаровамен танысады, ол болашағынан үміт күттіретін композиторды Алматыға шақырады. 1956 жылы «Менің Қазақстаным» атты патриоттық ән жазған танымал композитор Алматыдағы консерваторияға түседі, бірақ оқуын аяқтамайды, басқа жағдайларға байланысты отбасымен Шымкентке көшеді. Бұл алпысыншы жылдар дәуір табалдырығын аттаған кез еді.

Жалпы, Шәмші Қалдаяқовтың аты қалыптасып қалған ойлармен қатар аталады. Солардың бірі «қазақ вальсінің королі». Неге қазақ вальсінің деген заңды сауал туындайтыны анық. Негізі "Қазақ вальсі" терминін композитор Латиф Хамиди "Қазақ вальсі" деп аталатын туындысын жазып, қолданысқа енгізгені белгілі.

Шәмші Қалдаяқовтың көп әні үш үлесті өлшемде, яғни вальс өлшемінде жазылған. Вена вальсі де дәл солай. Ал Шәмші Қалдаяқовтың әні былай естіледі. Бір шетінен, үш үлесті өлшем сол кезде кеңес эстрадасында мейлінше танымал болды, басқа да қазақ композиторлары осы өлшемде жазған. Мәселен, Бекен Жамақаевтың «Махаббат вальсі» әнінің үзіндісін тыңдайық .

Шәмші Қалдаяқовтың аз айтылғанымен, сөзсіз назар аударуға тұрарлық тағы бір атағы – дастархан басында шырқалатын әндердің королі. Қазір бұл оғаш естілуі мүмкін, тіпті жөнсіздік, құнсыздандыру болып көрінуі де ықтимал. Себебі дастархан басында ән шырқау тәжірибе ретінде біздің өмірімізден жоғалды, кейінгі онжылдықтарда музыкамен байланыс тәсілінің өзгергені белгілі. Ал бұрын, әжелеріміздің, тіпті аналарымыздың жас кезінде әннің танымалдығы оның күнделікті өмірде қаншалықты жиі айтылатынына байланысты еді. Ең алдымен сол жылдары Қазақстанда Шәмші Қалдаяқовтың әндері айтылатын, кейін Әсет Бейсеуов пен Ескендір Хасанғалиевтің әндері көпке таныла бастады.

Алпысыншы жылдары магнитофон қарапайым кеңестік отбасы үшін құнды дүние еді. Есесіне сол жылдары әр отбасында таңсәріден түн ортасына дейін жұмыс істейтін радио болды. Жұлдыз болу үшін радио эфирінде бірнеше рет ән шырқаудың өзі жетіп жатты, себебі контент анау айтқандай көп болған жоқ, арналар мен радиостанциялар да аз. Редакцияға жазылған хаттарда тыңдарман жүрегінен орын тапқан әртістердің әндерін жиі қою сұралды. Осылайша, әртістер халық арасында кең танылып, тез әйгілі болды.

Ал, Шәмші Қалдаяқовтың әндерінің қалай халық арасында кең таралатынына таң қалмау мүмкін емес. Ол тыңдарманның жүрегіне жол таба білетін. Ал мұнда, сөзсіз, бірге жұмыс істеген ақындармен керемет синергиясы маңызды рөл ойнады, себебі ән – музыка мен сөз синтезінің нәтижесі. Тұманбай Молдағалиев, Мұхтар Шаханов, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әлі сынды Қазақстанның белді ақындары Шәмші Қалдаяқовпен жұмыс істеген. Бір жағынан, олардың өлеңдері әдемі болса, екінші жағынан, адам жанының пернесін дөп басатын. Цензураның үлкен сүзгісінен өтіп, насихат құралының бірі болған қарапайым, қала берді ресми кеңес эстрадасының ауанында адамдар осы әндерді тыңдап, жаттап, жандарына жақын әлдене тапты. Ал Оңтүстік Қазақстанның тумасы Шәмші төл өңірінің болмысына тән қонақжайлық пен жан дүниесінің кеңдігін таныта білді. Оның әндері той-томалақ, мерекелік кеш мәдениетіне сіңіп, үйлесім тауып, бір сәтте оның айнымас бір бөлшегіне айналды. Алматы да Шәмшінің ықпалынан қалыс қалмады, мұнда Шәмші Қалдаяқовтың әндері бірден танымал болды. Әрі көп әні де осында жазылды.

Шәмші Қалдаяқов – шынында тума талант, таңдай қақтырарлық дарынды композитор. Ол әндерді қалай жазамын деп ойға батпаса керек. Ол жай ғана ән жазды. Ал Қалдаяқовтың шығармашылығында әлі де ашылмаған белестердің бар екені сөзсіз, себебі оның әлі жарияланбаған, ешкім орындамаған әндері бар.

Қазақстанның әр қаласында жыл сайын Шәмші Қалдаяқовты еске алу кештері өтіп, зал толы тыңдарман жинайды. Бұл – ондаған жылдар сағымдай зулап өтсе де, оның музыкасының сұранысқа ие екендігінің дәлелі. Дегенмен, бүгінде Шәмші Қалдаяқовтың есімінің мықты музыкалық брендке айналуында замандасымыз Қалдыбек Құрманәлінің сіңірген еңбегі зор. Ол 1992 жылдан бері «Шәмші әндері» шығармашылық кешін өткізіп, композитордың құрметіне «Ән аға» немесе «Шәмшімен сырласу» атты ән арнап, онда Шәмшінің бір әнінің әуенін келтіреді.

Қазақтың тағы бір белгілі композиторы Әсет Бейсеуовтің тағдыры басқаша сипат алды.

Әсет Бейсеуов 1938 жылы Алматы маңындағы Қарғалы ауылында дүниеге келген. Соғыс басталғанда әкесі Көпбай майданға аттанып, сонда қаза табады. Анасы Рахима Әсетті Көпбайдың інісі Қожамқұлдың тәрбиесіне қалдырып, Павлодардағы төркініне кетеді. Алғашында ол Қарғалыдағы мектепте оқып, есейген соң Алматы интернатына ауысады. Ол жерде мұғалім Ибрагим Нүсіпбаевпен танысады, ол Әсеттің бойындағы әншілік қабілетін байқап, хор үйірмесіне жазылуға кеңес береді. Өзінің «Алмалы Алматым» атты алғашқы әнін ол 9 сыныпта жазған, осылайша Әсет Бейсеуовтің композиторлық жолы басталады.

Әсет Бейсеуовтің шығармашылығында жарқын композиторлық шешімдер көп. Илья Башкатовтың айтуынша, Әсеттің әндеріне тән бір ерекше қасиет – оның әуендері кез келген стильге үйлесім тауып кетеді. Мысал ретінде ол босанова, твист, джаз-рок стилінде шырқалған «Мұңайма» әнін келтіреді. Кез келген өңдеуде бұл ән табиғи әрі әдемі естіледі.

«Армандастар» әнін әскери оркестр марш ретінде орындаса, Мақпал Жүнісова диско мәнерінде шырқады. Әсет Бейсеуов тез есте қалатын әрі музыкалық талғамы әр түрлі деңгейдегі адамдардың құлағына қонатын секвенцияларды жиі қолданған. Ол зейін қойып тыңдауға тұрарлық тамаша әндердің композиторы еді. Айтпақшы, «Гүлдер» вокалды-аспаптық ансамблі оның осы аттас лирикалық әнінің құрметіне аталған.

Қазақтың кең популяр әндерінің дастархан басында шырқалатын кезеңі жетпісінші жылдардың екінші жартысында мәресіне жете бастады. Сейдолла Бәйтереков, Кеңес Дүйсекеев сынды композиторлар дастархан басында айтуға келмейтін, оны орындау үшін ең болмағанда қарапайым дауыс дағдыларын қажет ететін интонациялық күрделі әндер жазды. Соған қарамастан, олар 70-ші және 80-ші жылдардағы ең танымал әндердің композиторы болып қалды. Олардың ізбасарлары, консерваториянының түлектері бұл композиторлардың музыкасын «фирма» деп атаған, бұл композиторлар тілінде жоғары деңгейді білдіреді.

Сейдолла Бәйтерековті көбі ең алдымен тамаша адам еді деп еске алады. Өне бойының айрықша нәзіктігі мен биязылығы оны расында басқа мәдениет қайраткерлерінен даралап тұрады.

Ол Қазақстанның оңтүстігінде, үлкен әулетте дүниеге келген. Оның нағашы атасы дәулескер күйші болған, ауылдағы жақын-жұрағаттың бәрі оның күйін тыңдауға жиналады екен. Балаларының ішінде дәл осы музыкалық талант Сейдоллаға беріледі. Мектепте ол баянда ойнап, ән айтқан, бірақ ән жазбаған.

Шымкенттегі музыкалық колледжге түскенге дейін біраз уақыт Мәскеу теміржол институтында оқып, Қазақстанға оралып, әскери борышын өтейді. Ал кәсіби музыкаға Сейдолла кемел шағында келеді. Колледжді бітіргеннен кейін Алматыдағы Консерваторияға хор дирижері мамандығына оқуға келіп, Базарғали Жаманбаевтан тәлім алады. Бұл оқиға Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылық жолындағы шешуші сәт еді.

КСРО-да музыкалық инфрақұрылым қалыптасты, композиторлар мен орындаушылардың ротацияға түсуге, өнерін радио арқылы тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына танытуға мүмкіндігі болды. Десе де Бүкілодақтық байқауларда славян емес композиторлар үшін көрінбейтін шектеулер бар еді: олар жоғары жүлделерге қол жеткізе алмайтын, ал әндері топ жарып, бірінші орын алған емес.

Роза Рымбаеваның орындауындағы Сейдолла Бәйтерековтің «Әлия» әні осы айтылмайтын заңдылықты еңсерген алғашқы қазақ әні болды,

Рымбаева сөзсіз жеңіске жеткен еді, ән бірден хитке айналып, қазақ ән өнерін бүкілодақтық және халықаралық деңгейге шығарды.

Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылығы өзі бала кезінде бойына сіңірген халық әні және полифониямен ерекшеленетін кәсіби хор музыкасының синтезінен тұрады. Санжар Бәйтерековтің сөзінше, әкесінің мұрағатында Якоб Обрехт сынды ортағасырлық композиторлардың партитуралары сақталған, бұл Сейдолла Бәйтерековтің жалпы қазақ халық музыкасына тән емес полифонияға қызығушылық танытқанын аңғартса керек.

ХХ ғасырдың екінші жартысында джаз кеңестік музыкаға белсенді түрде ене бастады. Ол музыканттардың бұрын естіген дүниелеріне кереғар әрі түсініксіз бола отырып, еркін өмірдің бір бөлшегіне айналды. Сейдолла Бәйтереков те джазды бойына сіңіріп, оны өз музыкасына үйлестірді. Септаккорд, нонаккорд және синкоптың тізбегі, оңтүстікамерикалық ырғаққа жүгінгенде джаз композитордың музыкасына жаңа реңк берді.

Шәмші Қалдаяқовты қазақ вальсінің королі десе, Сейдолла Бәйтереков қазақ босановасының королі, себебі Сейдолла Бәйтерековтің көптеген әні босанова ырғағымен жазылған.

Босанова 60-шы жылдары пайда болып, танымал халықаралық музыка тіліне айналды. Ал қазақ босановасы – бұл музыкатанушыларға ғана емес, музыканттардың өзіне де әлі толық ашылмаған құбылыс. Бұл жанр Қазақстаннан шалғай жатқан Бразилияда пайда болса да, қазақ босановасындағы бізге түсінікті, жергілікті әуез жоғалған жоқ, композитордың ой-пайымы да өз орнында. Босанова өзінің көңіл-күйімен баурап алып, қазақ композиторлары мен музыканттарының дүниетанымымен сәтті үйлесім тапты.

Сейдолла Бәйтереков хор мен оркестрге арналған шығармалар, фильмдер мен спектакльдерге музыка жазса да, ән ол үшін өзін еркін сезінген айрықша жанр болып қала берді және бәрінен бұрын ән жанрында мейлінше ашылды. Әлбетте, ән тыңдарманға өте жақын – ал композиторға өз өнерін халыққа арнау өте маңызды. Сұхбаттарының бірінде ол адамдар шырқай алу үшін қарапайымдылық пен қолжетімділікті қолай көретінін, әнде күрделі модуляциялар жасағанды ұнатпайтынын айтқан еді. Расында солай: талай жылдар өтсе де Сейдолла Бәйтерековтің әндерін кәсіби әншілер де, әуесқойлар да орындайды. Мысалы, «Жан досым» немесе «Дос туралы жыр» үйлену тойында да, дос-жаранмен болатын отырыстарда да жиі шырқалады.


Бәйтереков өз әндерін кең вокалдық диапазонға лайықтап жазды, өйткені орындаушы да маңызды. Кейде орындаушы жаман материалды жақсы немесе керісінше, жақсы материалды жаман етуі мүмкін. Бұл тұрғыдан алғанда, өнердің барлық түрінің ішінде музыка орындаушының қарым-қабілетіне тікелей байланысты, сондықтан кез келген композитор жақсы орындаушыны іздейді. Сейдолла Бәйтереков үшін Роза Рымбаева көп туындыларын орындаған шоқтығы биік орындаушы болды. Дәл осындай жарқын тұлғалардың тағы бірі – халық әнінің нақышында жазылған «Сары Арқа» әнін орындаған Бағдат Сәмединова.

Оның әндерін сондай-ақ танымал әншілер – Ермек Серкебаев пен Әлібек Дінішев шырқады. Жалпы, Бәйтереков жақсы орындаушыларды өте сәтті таңдап, дөп түсетін.

Композитор сөзге де байыппен қарайтын, себебі оның әндері мәтінмен терең байланысып жатыр, мысалы, мәтінді шет тіліне аударғанда ән өз реңін жоғалтып алатын жағдайлар да болады. Әріптестері мен отбасы мүшелерінің сөзінше, композитор мәтінді мұқият таңдап, оны әнге салып шырқап, кейде сөздердің орнын ауыстыратын. Ол үшін мәтінде дауысты дыбыстардың, екпіннің болғаны маңызды еді. Оның көптеген әні 3 шумақтан тұрады, ал егер 2 шумақ болса, ол міндетті түрде сегіз жолдан тұруы тиіс. Композитор сұхбаттарының бірінде, егер мәтін ән болып шырқалмаса, онда әннің тууы мүмкін емес деген еді.

Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің әндері – айтарлықтай кең таралған кеңестік эстрада болғанымен, ол қарапайым қазақстандық тыңдарманға бағытталуымен ерекшеленеді. Ән туралы айтқанда үнемі тасада қалып қоятын ақындардың да бұл тұста маңызы зор екенін атап өткен жөн.

Тұманбай Молдағалиев, Жұбан Молдағалиев, Бәкір Тәжібаев, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Әбдірахман Асылбек, Шөмішбай Сариев және басқа ақындардың бұл жанрдағы маңызы композиторлардан бір мысқал кем түспейді. Себебі ән қашан да ақын мен композитордың бірлескен еңбегінің жемісі. Жалпы, бұл кезеңде өнер иелері мағынаға көп мән берген – олардың әндеріндегі мән-мағына өте маңызды рөл ойнайтыны ақиқат. Бәлкім, содан да болар, олардың әндері уақытқа бағынбайды – ондаған жылдар бойы өзектілігін жоғалтпай, тыңдарманның ыстық ықыласына ие болып келе жатыр.

Әрине, қазақтың популяр ән өнерінің бастауында тұрған композиторлардың саны үшеумен шектелмейді. Бұл – көз майын тауысып ақпарат жинап, басқа елдердегі музыкалық тәсілдер мен замандас музыканттардың тәжірибесін бойына сіңірген композиторлар мен музыканттардың буыны. Оларға көбіне «Америка дауысы» сияқты радиостанциялардың толқынын ұстап, эфирді магнитофондарға жазып алып, қайта көшіріп, ноталарды тыңдап отырып қағазға түсіруге тура келді. Ерекше жаңа ырғақты құлағы шалып қалса, бойын айрықша сезім билеп, музыканттар бұл жаңалықты өз музыкасына енгізіп, отандық музыка топырағына жаңа дән сеуіп, оны мәдени кодымыздың, мәдениетіміздің бір бөлшегіне, табиғи бөлігіне айналдыруға ұмтылыс жасады.

Дәрісті Қазақстан музыкасын зерттеуші, qazaq indie тәуелсіз музыкалық бірлестігінің негізін қалаушылардың бірі Руслан Якупов әзірледі.

Алпысыншы жылдар – дыбыс жазу мен музыка жаңғырту саласында айтулы жаңалықтарға толы, музыка тыңдауды қолжетімді еткен кезең еді. Кеңес азаматтарының үйінде музыка ойнатқыштар пайда болып, кейбірі алғашқы теледидарын сатып алған еді. Поп-музыка жанры кең етек жайып, оның айналасында жаңа индустрия қалыптаса бастады.

60-шы жылдардың соңында бүкіл әлемде жастар поп-мәдениеті, әсіресе, музыкалық поп-мәдениет гүлдене бастады. Осы құбылыстың жарқын мысалының бірі – «битломания» немесе Beatles тобына деген асқан қызығушылық болатын.


Ливерпульдік төрттік халықаралық танымалдыққа ие болған алғашқы топ ретінде тарих сахнасында қалды. КСРО-ның жас қыз-жігіттері де шет қалмады, олар батыс рок-музыкасымен танысып, тыңдап, шабыт алып, өзіндік төл музыкалық топтарын құруға тырысады. Жастардың шығармашылығына ерік беру Компартияның жоспарында жоқ еді, алайда тасыған өзендей алып өнер қарқынымен күресу қиынға тиді. «Жеңе алмасаң, басқар» деген сөз бар емес пе? Осылайша ХХ ғасырдың екінші жартысында республика көлемінде вокалды-аспаптық ансамбльдер немесе қысқартып айтқанда ВИА-лар құрыла бастады.

ВИА кеңес эстрадасының ажырамас бөлігіне айналды. Олар сол кездегі «батыс» рок-топтардың баламасы ретінде ойластырылса да, цензурамен өмір сүретін кеңес мәдениетінің ерекшелігін ескере отырып жасақталды. Цензура музыка мен мәтінді, сондай-ақ әртістердің сыртқы келбеті мен сахнадағы қимылын реттеп отырды. Еркін қимыл-қозғалыс пен биге тыйым салынды, көзге ұратын сыртқы келбетке жол берілмеді.

Кәсіби ұжымдар да, көркемөнерпаздар ансамблі де бақылауға алынды. Бақылау қиын болмады, өйткені музыкалық ұжым белгілі бір ұйымға тіркеліп, оның көркемдік жетекшісі болуы тиіс еді. Қатаң цензураға қарамастан, музыканттар шынайы өнер жасап, арада 60 жыл өтсе де әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған музыканың айрықша образын тудыра алды. Бұдан бөлек, вокалды-аспаптық ансамбльдер масштабы бойынша да, стилі тұрғысынан да әртүрлі болды.

ҚазКСР-де алғашқы вокалды-аспаптық ансамбль туралы 1967 жылы айтыла бастады. Осы кезде жыл сайын республика көлемінде музыкалық фестивальдер мен байқаулар өткізілетін. Бізге белгілі көптеген ансамбльдер жыл сайын Алматыда өтетін «Студент көктемі» фестивалінде өз тыңдарманын тапты.

Байқаулардан бөлек, көптеген әуесқой музыканттар «би кештері» мен студенттік кештерде өнер көрсетті. Олардың репертуары сол кезде танымал болған батыс рок-топтары мен кеңес эстрадасының өңделген әндерінен тұрды, бірақ уақыт өте келе төл әндерін жазып, орындайтын топтар көбейе бастады.

Сол кездегі ансамбльдердің көбі студенттік ортада, қала берді театрларда, мәдениет үйлерінде, филармонияда және басқа да мәдениет мекемелерінде пайда болды. Біріншіден, бұл ұйымдардың өз музыкалық техникалық базасы, аспаптары, дайындалуға және өнер көрсетуге арналған орны болды, сондай-ақ Комсомол мен мәдениет министрлігі тарапынан да қолдау болды.

Әрбір ірі жоғары оқу орнының өз ансамблі болды. Политехника институтында «Дос-Мұқасан», Қыздар педагогикалық институтында «Айгүл», Ауылшаруашылық институтында «Алтын Дән» ансамблі құрылды.

Олардың кейбіреуі, мысалы «Дос-Мұқасан», халықтың ықыласына ие болып, институттың мәжіліс залынан Ленин Сарайының сахнасына дейін жетіп, кәсіби вокалды-аспаптық ансамбль мәртебесіне ие болып, толыққанды музыкалық мансабын бастады.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі сияқты басқа топтар институтпен тығыз байланысын сақтап қалды. Оның мүшелері – Қыздар Педагогикалық Институты музыка факультетінің студенттері оқуын бітіріп, «Айгүлде» өнер көрсеткеннен кейін өз оқу орындарында жұмыс істеді.

«Гүлдер» және «Алматы әуендері» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің ауқымы бұлардан өзгеше.

Біріншісі өзі аттас қазақ республикалық жастар эстрадалық ансамблінің құрамында болды. Бұл ансамбль музыканттардың үлкен тобымен және өз би труппасымен жұмыс істеді. Ал екіншісі Алматы облыстық филармониясы негізінде құрылып, ондаған әртісті, аспаптық және вокалдық ансамбльдердің басын қосты.

Қазақстанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдер де болды. Олардың ішінде ерекше көзге түскені – «Ариран» эстрадалық ансамблі мен «Яшлык» еді. Олар ұлттық театрлар негізінде құрылған. Топ музыканттары халық және эстрадалық музыка тоғысында әндер жазды.

«Арай» вокалды-аспаптық ансамблінің салған айрықша жолы бар. Ансамбльдің әншіні сүйемелдеу мақсатында құрылғанының өзі бірегей оқиға еді, ал әнші – жиырма екі жастағы Роза Рымбаева болатын. Уақыт өте «Арайдың» мүшелері сол уақытта Роза Рымбаевамен жұмыс істеген композиторлар және ақындармен бірге ән авторларына айналды.

Музыка мәдениеті мен эстраданың дамуының маңызды бөлігі – дыбыс жазу, жарыққа шығару және тарату. 1972 жылы КСРО-дағы жалғыз музыкалық лейбл – «Мелодия» Алматыда филиалын ашады. Осы сәттен бастап ҚазКСР-да музыкалық туындыларды, соның ішінде эстрадалық орындаушылар мен вокалды-аспаптық ансамбльдерді жазу және әндерін жарыққа шығару белсенді қолға алынады.

Әрине, грампластинкаларда жарық көру мүмкіндігіне ең танымал ВИА-лар ғана ие болды. Басқа ансамбльдердің музыкасы тек облыстық радио мен теледидарда шырқалды. Мысалы, «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі сол қатарға жатады, бірақ олардың музыкасының тыңдарман жүрегінен орын алғаны сонша, есімдері халық арасында кеңінен танылып, әндерін әуелі магнитофонға жазып алып, кейін тасымалдағышқа қайта жазған жанкүйерлерінің арқасында шығармашылығы өрістей бастады.

Иілгіш пластинкалар туралы бірауыз айтып өтейік. Көптеген вокалды-аспаптық ансамбльдің танымал болуына 1964-тен 1992 жылға дейін басылып шыққан «Кругозор» журналы маңызды үлес қосты. Журналда көп дүние жазылатын, сондай-ақ әлемнің түкпір-түкпіріндегі музыка жаңалықтарын да қалыс қалдырмайтын. Журнал таңдаулы музыкалық шығармалар жазылған пластинкалармен бірге сатылды. «Кругозорда» 1972 жылы Бибігүл Төлегенованың пікірімен қоса «Дос-Мұқасан» мен «Айгүл» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің алғашқы жазбалары жарық көрді.

70-ші жылдары телевизия белсенді дамыды, музыкалық телебағдарламалар мен фильмдер экранға шыға бастады. Солардың бірі – «Дос-Мұқасан» және «Айгүл» ансамбльдері туралы фильмдер мен «Яшлик» вокалды-аспаптық ансамблінің әндеріне негізделген телеқойылым еді. Сондай-ақ «Таңғы пошта» сынды бүкілодақтық телебағдарламалар эфиріне шыққан топтар танымал бола бастады.

«Дос-Мұқасан» мен «Арай» туралы осы маусымның келесі эпизодтарында кеңірек сөз қозғаймыз, ал әзірге Қазақстанның музыка мәдениеті үшін маңызы бір мысқал кем түспейтін өзге де вокалды-аспаптық ансамбльдер туралы айтайық.

1968 жылы Қыздар педагогикалық институтында ұстаз әрі композитор Марат Балтабаевтың жетекшілігімен КСРО-дағы тұңғыш қыздар вокалды-аспаптық ансамбліне айналған ВИА «Айгүл» құрылды. Көптеген дереккөзде 1959 жылы «Джазда тек қыздар» атты Билли Уайлдердің фильмін көргеннен кейін Марат Балтабаевқа тек қана қыздардан тұратын құрамды жинау туралы идея келген деп айтылады. Бірақ бәрі әдеттегідей Қыздар Педагогикалық Институтында музыкалық факультет ашу туралы ұсыныстан басталып, оған республиканың түкпір-түкпірінен келген қыздар оқуға қабылдана бастады. Факультеттің деканы болып Киев музыкалық училищесі мен Мәскеу мемлекеттік мәдениет институтының түлегі Марат Балтабаев тағайындалды. Балтабаев «Жас тұлпар» жастар қозғалысының мүшесі еді. Ол ауыл-аймақтан келген жастарды қолдап, қазақ фольклорын эстрадада насихаттағысы келді.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблінің репертуары мен дыбыс мәнеріне Марат Балтабаевтың атақты музыкант және қазақтың дәстүрлі аспаптарын зерттеуші Болат Сарыбаевпен достығы әсер етті. Ансамбль алғашқылардың бірі болып эстрадалық әндерді өңдеуде дәстүрлі аспаптарды қолданды, сондай-ақ электродомбыраны тәжірибеге алғаш енгізген де осы топ деп саналады. Заманауи және дәстүрлі аспаптардың синтезі ансамбль әндерінің айрықша дыбысталуына ықпал етті: мысалы, 1974 жылғы ансамбль альбомындағы «Ақ-сиса» әнінде электроорган мен домбыраның үні бар.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі халық әні «Гүлдерайымды» тұңғыш рет өңдеп, орындады.

Сондай-ақ «Бипыл» әнін электрогитара мен электроорганға лайықтады.

Сондай-ақ ансамбль репертуары қазақ композиторларының әндерінен, кеңес эстрадасы мен көбіне шетелдік сапарлар үшін арнайы сұрыптаудан өткен әртүрлі халықтардың туындыларынан тұрды. Белсенді жұмыс барысында ансамбль Польша, Жапония, Франция және басқа да елдерде өткен көптеген халықаралық фестивальдерде өнер көрсетті.

Ансамбль құрамы бірте-бірте өзгеріп отырды. Оқуды бітіргеннен кейін көбінесе топ мүшелерінің орнына бірінші курстың студенттері келетін. Уақыт өте келе көбінің ансамбльдегі жұмысты отбасымен және жұмыс бабымен қатар алып жүруге мүмкіндігі болмады, ақыры сексенінші жылдары вокалды-аспаптық ансамбль өз жұмысын тоқтатты. Десе де «Айгүл» ансамблі қазақ музыка мәдениетіне айтулы үлес қосты. Ауылдан келген жас студент қыздардың жетістігі КСРО бойынша басқа да қыздар тобын құруға дем берген еді.

Қазақ эстрадасының қалыптасуында «Гүлдер» ансамблі жанындағы вокалды-аспаптық ансамбльдің алатын орны өте ерекше. «Гүлдер» – бұған дейін атап өткеніміздей би мен музыканы қатар үндестірген Қазақ КСР-нің тұңғыш эстрадалық ансамблі. Бұл ансамбль көптеген танымал эстрада әншілерінің өнер жолының бастау-бұлағына айналды. Роза Рымбаева, Сара Тыныштығұлова, Қайрат Байбосынов, Айжан Нұрмағанбетова, Мақпал Жүнісова, Нағима Есқалиева және тағы басқалары «Гүлдерде» алғашқы тәжірибе жинап, халық ықыласына ие болды.

Ансамбль бағдарламасының алғашқы бөлімі әдеттегідей дәстүрлі ән, күй, айтыс пен ұлттық биден тұрды. Екінші бөлімінде әртістер Бәйтереков, Дүйсекеев, Тілендиев, Бабаджанян, Мовсесян, Пахмутова, Тухманов, Ермишев сынды қазақ және кеңес композиторларының туындыларын, сондай-ақ шетелдік эстрада әндерінің өңделген нұсқаларын шырқады.

«Гүлдердің» шығармашылығына көптеген композиторлар, орындаушылар мен ансамбльдер ат салысты. Олардың қатарында Владимир Львовский жетекшілік ететін «Ритмы Медео» аспаптық ансамблі, Евгений Журкиннің Аспаптық ансамблі, Александр Гурьянов басқаратын Қазақ телевизиясы мен радиосының Эстрадалық-симфониялық оркестрі бар.

«Гүлдер» ансамблінің жазбалары арасынан қазақ фолк-музыкасының әуезін сол уақыттың рок және поп-музыкасымен үйлестірген 1985 жылғы толықформатты альбомдағы «Вера» (Сенім) туындысын ерекше атап өтуге болады. (Орындаушы: Мақпал Жүнісова, әні: Ж.Тұяқбаев, сөзі: Ш.Сариев) https://youtu.be/BZnRcTx0PPQ?t=754

1973 жылы Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясы негізінде «Алматы әуендері» немесе «Мелодии Алматы» вокалды-аспаптық ансамблі құрылды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі және композиторы Рамазан Елібаев болды. «Алматы әуендері» ансамблінің осы күнге жеткен жазбаларының ішінен Елібаев жазған әрі сөзсіз хитке айналған «Жаным-ау» әнін ерекше атап өтеміз. https://youtu.be/HUmcj3Oi2R8?t=1343 (almaty_auenderi)

«Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі

Келесі ансамбль туралы көп айтылып, жазылған жоқ, бірақ оның да өз тыңдарманы болды, халық арасында кең таралды. «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблінің жетекшісі және әндерінің бас авторы белгілі композитор Жақсыкелді Сейілов еді. Ансамбль өздерінің туған қаласы – Жезқазғанда шығармашылықпен айналысты. Олар алғаш рет аймақтық байқауларға қатысып, облыстық телевизия мен радиоға түсірілген жазбалар арқылы таныла бастады. «Қаракөздің» музыкасын магнитофонға жазып алып, кейін ол көшірмелерді бобина мен грампластинкаларға түсіріп, арнайы ашықхаттарға салып сыйға таратқан ынталы тыңдарманның арқасында жан-жаққа тарады. Ал ансамбльдің музыкасы ресми түрде жарық көрген жоқ, десе де ансамбль туған қалаларында белсенді жұмысын жалғастырды.

Олардың репертуарынан «Кездесу» әнін айрықша атап өткіміз келеді, осы әннің арқасында өздеріңіз тыңдап отырған дәрістің авторы Руслан Якупов ансамбльмен таныс болды. https://www.youtube.com/watch?v=wfO09wOdjTo

Аға буын бұл ән 70-ші жылдары ғашық жұптар арасында кең танылып, оны гитараның сүйемелдеуімен орындағанын айтады.

Бірінші маусымда біз Қазақстанға жер аударылған ұлттардың музыкасы туралы айтқан едік, ал поп-музыканың қалыптасуы туралы сөз қозғағанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдердің сіңірген еңбегін айтпауға болмайды. Олардың ішіндегі ең танымалы, біз жазбасын таба алған - «Яшлик» және «Ариран» эстрадалық ансамбльдері.

«Ариран» эстрадалық ансамблі

Ансамбль 1968 жылы Алматыдағы Корей музыкалық комедия театры жанынан құрылды. Музыкадан бөлек ансамбльдің корей эпостары негізінде спектакль қоятын театры бар еді.

Кейін музыкалық ансамбль құрылып, оның құрамына әйгілі джаз композиторы Эдуард Богушевский жетекшілік ететін эстрадалық оркестр кірді. Сонымен қатар оның жетекшілігімен корей театрының негізінде республикадағы алғашқы джаз биг-бэнд құрылды. Екінші дирижер – Яков Хан кейінірек республикалық биг-бэндке жетекшілік етті.

«Театр басшылығы корей фольклорын «джазға» икемдеу идеясына қызығушылық танытты. Репертуардың 60%-ы корей әндері мен билерінен, 35%-ы кеңестік эстрада әндерінен және 15%-ы джаздан тұрды».
https://www.youtube.com/watch?v=-n8ddQzZmf0
Бүгінде қолжетімді жазбалардың ішінен «Қайтып оралшы» әнін ерекше атап өткім келеді.

«Яшлык» (немесе «Яшлик») вокалды-аспаптық ансамблі

«Яшлик» ұйғыр тілінен аударғанда «жастық шақ» деген сөзді білдіреді. Алғашқы ұйғыр эстрадалық ансамблінің негізі 1973 жылы Алматыда Ұйғыр театры негізінде қаланды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі музыкант Мұрат Ахмадиев болды, ол әнші Дильназ Ахмадиеваның әкесі. Ансамбльдің ұйғыр мәдениетін насихаттауды мақсат тұтты.

«Яшликтің» алғашқы құрамына Марат Мәметбакиев, Ялкунжан Шамиев, Гульбахар Ахмадиева, Кутлук Геняков кірді.

Бірінші құрамның алғашқы жазбасының ішінде 1983 жылы шыққан «Ачил» альбомы ерекше орын алады, бұл альбомды 2022 жылы «Мелодия» қайта шығарды. Оның мотиві бойынша тіпті телеқойылым да түсірілген.
https://disk.yandex.kz/i/Wy9zDLr1qOkUZA.

«Ачил» альбомында психоделик-рок және фанкпен тоғысқан заманауи өңдеудегі ұйғыр дәстүрлі әндерін де, кеңес композиторлары жазған әндерді де кездестіреміз. Бұл пластинкада әсіресе Ялкунжан Шамиев пен Акрам Ахметов жазған «Білмедім» әнін ерекше атап өтуге болады . Бұл ән «Сағындым сені» әні сияқты сол заманның ең әсерлі балладаларының бірі.

Сондай-ақ бас-гитараның фанк ырғағы, ұйғыр перкуссиясының, үрмелі аспаптардың, психоделик-рок гитараның ойнақы ырғағымен әдемі үйлесім тапқан «Сүйіктім мені жаман дейді» деген ұйғыр халық әзіл әні де бұл қатарға кіреді.
https://youtu.be/8d2p-3cEktU?list=PLKOx8FMNgTkqqJfUD8Fimpv6lkjysvYFx

Кейіннен екінші құрам жиналып, оның дыбысы негізінен фолк бағытқа ауысты. 90-шы жылдары «Яшлик» ансамблі форматын өзгертіп, поп-топ ретінде танымал болды, ал вокалды-аспаптық ансамбльдің алғашқы құрамындағы музыканттардың балалары ансамбльдің мүшелеріне айналды.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы біздің мәдениетіміздің маңызды және ажырамас бөлігі. Музыкалық мәдениеттің бұл бөлшегі жете бағаланбаған және ерекше назар аударуға әрі зерттеуге лайық. Вокалды-аспаптық ансамбль туындылары, форматы қазақ және қазақстандық эстраданың болашағына бастау болды, форма мен дыбысқа тәжірибе жасайтын алаңға айналды, дәстүрлі және поп-музыканың арасында тоғыстырушы көпір болып, жаңа есімдердің көпке танылуына ықпал етті.

Оның әрбір тұсы тартымды. Мысалы, эстрадалық, дәстүрлі және академиялық ортаның өзара байланысын алайық. Немесе академиялық және джаз композиторларының үлесі бір төбе. Мәселен, «Ариран» ансамблінің ұзақ уақыт бойы бас композиторы болған Эдуард Богушевский эстрада, джаз және дәстүрлі корей музыкасының тоғысында жұмыс істеді.

Сондай-ақ ансамбльдегі музыканттар мен музыка өңдеушілердің де еңбегі еленбей жатады. Олардың көрегендігінің арқасында көптеген әндер жарыққа шықты. Мысалы, Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған композитор Ескендір Хасанғалиевтің бәрімізге жақсы таныс «Сағындым сені» әні Мұрат Құсайыновтың өңдеуінің арқасында мүлде жаңа үн мен жаңа тыңдарманға ие болды.

Әлбетте, дәстүрлі музыканың, кеңірек айтқанда қазақ тілінің сақталуы мен дамуында вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасының рөлі өте құнды. «Айгүл» ансамблі алғашқылардың бірі болып электродомбыраны өз ән өңдеулерінде қолданды. Ал «Дос-Мұқасан» электрогитара мен синтезаторды қолдана отырып, қазақтың бірқатар дәстүрлі әнін эстрадалық музыкаға икемдеп, алғаш өңдеген топ.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің әндерінің дыбысталуы айрықша. Әрине, тапшылықтың салдарынан өзіндік дыбыс үстейтін кеңестік аспаптар қолданылды. Қазір әлемнің түкпір-түкпірінде бұл дыбыстың жанкүйері көп, бұл «совьетвейв» феномені деп аталатын құбылыс. Ал кейін «Дос-Мұқасан» сияқты танымал ансамбльдер үшін «фирмалық» батыс аспаптарына тапсырыс берілді.

Өскелең ұрпақ үшін де, заманауи қазақстандық поп-мәдениет үшін де вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы мен бейнесі өткенмен байланыстыратын дәнекер.

Вокалды-аспаптық ансамбльдер мұрасына қызығушылық оты сөнген жоқ, мысалы, «Дос-Мұқасанның» «Бетпақ дала» туындысы Әділхан Ержановтың «Атбайдың жекпе-жегі» фильмінде шырқалды. 2022 жылы кинотеатрларда «Дос-Мұқасан» туралы өмірбаян-фильм үлкен табыспен көрерменге жол тартты. Ал сеанстарға жас кезінде топтың концерттерінен қалмаған аға буын ғана емес, олардың балалары мен немерелері де келді. «Масло черного тмина» деген атпен өнер көрсететін рэпер Айдын Нұралин «Сағындым сені» әніндегі сэмплді sagyndym әнінде қолданды.

Дәрісті өнертану докторы Молдияр Ергебеков жазды.
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Қазақстанда музыка өнерінің батыстық мағынада кәсібилену кезеңі 20 ғасырдың 30-шы жылдарында опера өнері арқылы бастау алды. Алғашқы Қазақ опера және оркестр шығармалары Қазақ халық музыкасына негізделіп жазылды. Евгений Брусиловский, Ахмет Жұбанов, Латиф Хамиди, Мұқан Төлебаев бастаған батыстық форматтағы көпдауысты, сонымен бірге полифониялық жаңа Қазақ музыкасының құрушылары музыка қаншалықты батыстық форматта болса да Қазақ халық әндері мен халық композиторларының туындыларына сүйенуі керек екеніне сенген болатын.
Күйлер мен әндеріне өңдеулер мен вариациялар жасаған олардың гомофонды-гармониялық және полифониялық музыкасын қазақ халқы жылы қабылдап, ұнатып, баста радио арқылы қоғамның күнделікті өмірінен орын алды. Алайда Қазақ көпдауысты музыкасының даму тарихы осынау «әкелер» тарихымен және олардың аздаған шәкірттерінің туындыларымен шектеліп қалғаны да шындық. Қазірге дейінгі Қазақ операсы мен симфониялық музыкасының ең маңызды шығармалары 1950 жылдарға дейінгі шыққан туындылармен сипатталып жүр.
Десек те Кеңес одағының музыка саясаты 1960-70 жылдардан бастап ән формасында туындылар шығарған жаңа композиторлардың пайда болуына ықпал етті. Бұл әндер әрі Қазақ тарихының тереңінен келген әуезді әуенді азық еткен болса, әрі батыстық үлгідегі мелодиялардан да үлкен әсер алған болатын. Нәтижесінде Батыс тоналитетіне сәйкес келетін жаңа түрдегі Қазақ ән өнерін қалыптастырды.
Негізінде 1960 жылдар, жалпы Қазақ өнерінің тарихы үшін маңызды жылдар. Бұл жылдардағы Қазақ өнері ұлтты қайта жаңғыртты десек артық айтқандық емес. Хрущевтің «жылымық» жылдары Қазақ өнері үшін «қысымға ұшырағанның қайта оралуы» — return of the repressed, — дәуірі болды. Сталин кезеңінде Қазақ мәдениеті мен кімдігі тек қана фольклор ретінде ұсынылып, Қазақ болмысының мәні советтік социализм түсінігі төңірегіндегі дискурс арқылы сипатталып, бұл дискурсқа қарсы тұрғандар 1930 жылдары жазалауға ұшырады.
Сондықтан да Хрущев кезеңінде азайған қысым Қазақ өнеріндегі анти-отаршыл белгілер мен дискурстардың қайта тууына себеп болды. Мысалы Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы 1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында жарық көрді. Шәмші Қалдаяқов пен Жұмекен Нәжімеденовтың «Менің Қазақстаным» атты әні 1956 жылы туды. Кеңес одағы үшін соғысқа кеткен ұлының отан үшін өлмегенін астыртын меңзейтін Шәкен Аймановтың «Атамекен» (Земля отцов) фильмі де 1966 жылы жарық көрген болатын. Ал 1960 жылдары Мәскеуде білім алып жүрген Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтім, Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия Мұхамбетова сынды бірнеше Қазақ студенттері Советтердің астанасында отаршылдыққа қарсы Жас Тұлпар ұйымын құрып, алғашқы Қазақ студенттер қозғалысын бастаған болатын.   
Бүгінгі тақырыбымызға арқау болып отырған Дос-Мұқасан вокалды-аспаптық ансамблі осынау ұлттық кімдік — идентичнось, — пен ұлттық сана қайта жаңғырып жатқан жылдарда дүниеге келді.
1960 жылдар әлемде де маңызды жылдар еді. Еуропа пен Америкада Екінші Дүниежүзі Соғысы берген травмалар, жастардың соғысқа қарсы тұрып, студент қозғалыстарының пайда болуына себеп болды. Әсіресе өздерін «хиппи» деп атаған жаңа жастар музыканы әлемдегі ықпалды елдердің соғыс саясаттарына қарсы реакция көрсету алаңы ретінде таныған болатын. «Соғыспа, сүйіс»^[1] ұраны 1960 жылдарда Вьетнам соғысына қарсы хиппи қозғалысының негізгі ұраны болды. Сонымен қатар индустрия төңкерісін басынан өткерген осынау Батыс қоғамында пайда болған популяр музыка жаңаша тұтыну формаларын қалыптастырып, әсіресе 1950 жылдардан бастап музыка индустриясын халықаралық масштабтағы нарықтың маңызды бөлшегіне айналдырды. 1950 жылдардың соңдарына таман аяққа тұрған батыстық популяр музыка индустриясы, әсіресе rock’n roll саласында Элвис Пресли, The Beatles, Pink Floyd сынды топтар мен әншілерді 1960 жылдары әлемге танымал етіп, поп музыканың болашағына бағыт-бағдар беретін жағдайға жетті.^[2]
Сонымен қатар батыс классикалық музыкасы мен популяр музыкасының арасындағы көпір болу міндетін атқарған джаз музыкасы, 1960 жылдардың соңынан бастап rock, funk және rhythm and blues жанрларымен қарым-қатынас құрып, популяр музыка саласын бұрынғысынан да түрлендірді.^[3]
Көріп отырғанымыздай “Дос-Мұқасан” батыстың популяр музыкасы әлеміндеосындай өзгерістер болып жатқан кезеңде дүниеге келді. Батыс популяр музыкасын мысал етіп беріп отыруымыздың жөні бар. Өйткені “Дос-Мұқасан” ансамблін құрған студенттер Совет елінде тыңдауға ресми түрде тыйым салынбаса да, саяси-идеология тұрғысынан ұнамды болып саналмайтын Voice of America радиосынан бастап, The Beatles, Rolling Stones, Deep Purple сынды батыстық рок-музыка жұлдыздарының жазбаларын тыңдайтын.
1967 жылы Қазақ политехника институты студенттері құрған бұл ансамблдің атауы да топтың алғашқы құрамындағы әртістердің есімдерінен құралған:
Дос – Досым Сүлеев;
Мұ – Мұрат Құсайынов;
Қа – Қамит Шанбаев;
Сан – Александр Литвинов.
Кейбір дереккөзде Сан – Санбек Молдабеков делінген.^[4]
1960 жылдарда Алматы барынша орыстанған қала еді. “Дос-Мұқасан” ансамблі сол жылдардағы қалалық популяр музыканың «ана тілі» орыс тілі болғанына қарамастан, қазақ этно-фолк музыкасының элементтерінен де пайдалана отырып, барынша оригинал түрдегі музыканы қалыптастыра білді және қазақша ән айтуды таңдады. Бұл тұрғыдан қарар болсақ бұған дейін айтқанымыздай батыс елдерінде хиппилер соғысқа қарсы шығып, музыканы өздеріне қорған еткен болса, “Дос-Мұқасан” ансамблі де кең жайыла бастаған орысша ән айту «дәстүріне» қарсы тұрып, Қазақ тілінде ән айтты, әрі сол жылдары ресми идеология ұнатпайтын рок музыкамен айналысты. Сондықтан да “Дос-Мұқасанды” қаншалықты Совет тілімен ВИА, яғни вокалды-аспаптық ансамбль деп сипаттасақ та, ол нағыз қазақ фолк-рок группасы еді. Сонымен қатар кейбір әндерде Досым Сүлеевтің саксафонда ойнауы, топтың сонымен қатар джаз әуезіне деген әуестігінің бар екенін де көрсетеді. Бұл жағдай ансамбль мүшелерінің бұған дейін айтқандай батыстағы джаз бен роктың қарым-қатынас құрай бастағанын білгенін және сезгенін көрсетеді.      

Десек те “Дос-Мұқасанды” батыстық рок группалардан бөліп жаратын бірнеше ерекшелік бар. Бұл ерекшеліктердің бірі “Дос-Мұқасанның” өздері шығарған әндермен қоса халық әндері мен сол кезеңдегі маңызды Қазақ композиторларының әндерін айтуында жатыр.

Екінші ерекшелік, батыстағы популяр музыка, соның ішінде рок музыкасы қаншалықты соғысқа қарсы болып, еркіндік пен теңдікті жақтаса да, осынау еркіндік пен теңдік талаптарында әйелге орын берген жоқ еді. Рок музыкасы тарихын зерттеушілер Саймон Рейнолдс пен Джой Пресстің де айтып өткеніндей алғашқы рокерлердің әндеріндегі мизогиниялық көзқарастар мен группаларында әйелдерге орын бермеуі мұның дәлелі.^[5] “Дос-Мұқасанды” алғашында жігіттер құрғанымен, аз уақыт ішінде әйел солистерді ансамблге шақырып, ансамблді жігіттер тобы болудан құтқарды. Басқаша айтар болсақ “Дос-Мұқасан” 1967 жылы құрыла салысымен тез арада үлкейген ансамбль болды. Алғашқы бір-бір жарым жылда ансамбль тек ер адамдардан тұратын және әндерін көбінесе бірге, екі немесе төрт дауыста орындайтын. 1968 жылдың аяғынан бастап ансамблдің алғашқы солисі деген статусына Құрманай Әжібаева ие болды. Артынша солист ретінде Дариға Тұрсынова, бәквокал ретінде Тасхан Нарбаева ансамблге қосылды.    

“Дос-Мұқасан” құрылған күнінен бастап, әсіресе, жастар арасында тез арада танымал болып кетті. Құрылғанына бір жыл өткенде-ақ ансамбль Қазақстанның барлық облысын аралап гастроль сапарына шықты. Ансамбль әншілері орындаған әндердің бәрі барлық кезеңнің хитіне айналды десек артық болмас. “Дос-Мұқасан” ансамблі бірнеше рет қайта құрылды. Қазіргі таңда да өнердегі өмірін жалғастырып келеді және ансамблдің ең алғашқы құрамынан Мұрат Құсайынов заманауи “Дос-Мұқасанның” жетекшісі. Ансамбль қазіргі таңда да жаңа әндер жазғанымен Қазақ музыка индустриясында және тыңдармандар арасында көбінесе ансамблдің алғашқы кезеңінен қалған культ әндері танымал болуын жалғастырып жүр.

“Дос-Мұқасан” ансамблі дегенде оның эстетикалық және моралдық ерекшеліктері алға шығады. Жоғарыда да айтып өткеніміздей ансамбль өз өкілдерінің әндерімен бірге қазақ халық әндерін де айтып, бұл әндерге модерн жорым, яғни интерпретация қосты. «Жайдарман», «Құдаша», «Ауылың сенің іргелі», «Назқоңыр», «Ләйлім-шырақ», «Ахау бикем» сынды халық әндерін алғаш рет поп музыкаға бейімдеген де “Дос-Мұқасан” болды. Осылайша бір жағынан жастарға Қазақ ұлттық музыкасының атмосферасын насихаттады, екінші жағынан дәл сол халық музыкасының темалары мен мотивтерін тереңінен меңгерулеріне әсер етті. Халық әндерінен басқа халық композиторлары болған Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» әні, Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әні, Үлебай Әнетовтын «Дударай» әні “Дос-Мұқасан” арқылы фолк-рок және джаз стилімен танысты. Қазақтың алғашқы кәсіби композиторы Ахмет Жұбановтың көпшілікке танымал «Қарлығаш» атты әнін, Сыдық Мұхаметжановтың «Шофер келді қырманға» атты шығармасын және Ғазиза Жұбанованың «Жыр жазамын жүрегімнен» атты әнін иструментал бағытта орындап, бұл шығармаларды фолк-рок пьесаға айналдырды.

Бұл жерде, әсіресе, «Қарлығаш» әніне жасалған композиция туралы айта кеткен жөн. Әдетте классикалық музыка оркестрінің сүйемелдеуімен және баяу жылдамдықпен айтылатын бұл ән, “Дос-Мұқасанның” орындауында желдей ескен ритм арқылы бастау алып, Қазақ төкпе күйінің мотивтерін еске түсіргенімен артынша келетін Испанйол аккордтармен тыңдарманды мүлдем басқа әлемге жетелейді. Ұзағынан болатын бұл арадағы мелодиядан кейін негізгі темаға қайта оралғанымен Испанйол стилде тәмәмдайды. Бұл жерде “Дос-Мұқасанның” шығыс пен батыс халық музыкасының темалары арасында диалог құруға ұмтылғанын көруге болады. Сонымен қатар “Дос-Мұқасанның” батыстағы рокерлер сынды сөзі бар әндермен қатар, инструментал бағытта да өнерлерін шыңдап көрсетуді қолға алғанын байқауға болады.

“Дос-Мұқасан” ансамблі жоғарыдағылармен қоса Қазақ музыка өнері тарихында маңызды із қалдырған оркестр дирижері, композитор әрі орындаушы болған Нұрғиса Тілендиев және композитор Ескендір Хасанғалиев сынды қазақ зиялыларымен бірігіп, өнерде коллаборация жасады.

Ансамблдің еркек солистері айтқан Тілендиевтің «Алатау» әні 1990 жылдардың ортасына дейін хит болды.

Ал ансамблдің әйел солисі Құрманай Әжібаева (тұрмыс құрғаннан кейінгі тегі — Омарова) орындаған Хасанғалиевтің «Сағындым сені» әні, әр кезеңде жас ұрпақ қайта-қайта жаңалық етіп ашатын әндердің біріне айналды.

Тұманбай Молдағалиевтің сөзіне жазылған Нұрғиса Тілендиевтің «Куә бол» деп аталатын әні Мұрат Құсайыновтың орындауында айтылып, көпшілікке танымал болды. Лирикалық-романтикалық сарынды қатар алып жүретін бұл ән, кейіннен Роза Рымбаеваның орындауында да қалың көпшілік арасындағы танымалдығын одан әрі арттырды.

Ансамблдің үшінші топтағы туындылары – ансамбл мүшелерінің өз шығармалары арқылы қалыптасты. Ансамблдің композиторлары – Досым Сүлеев, Мұрат Құсайынов, Мейірбек Молдабеков болса, ақыны – Ұлықпан Сыдықов пен Бақытжан Жұмаділов еді. Досым Сүлеевтің және “Дос-Мұқасанның” ең алғашқы әні болған «Ғашықпынның» сөзінің авторы, қазіргі таңда да хит болып жүрген «Той жыры» әнінің сөзінің авторы, Мұрат Құсайыновтың «Әсем жұлдыз», «Қуанышым менің», «Бойжеткен» әндерінің сөзін жазған – Ұлықпан Сыдықов болатын.

Ал Досым Сүлеевтің «Это ты» әнінің және Мұрат Құсайыновтың «Ты моя мечта» әнінің және Мейірбек Молдабековтің «Қайдасың» деп аталатын әнінің орысша шумағының сөзін жазған – Бақытжан Жұмаділов болатын.

Ансамбл мүшелері әрі ән авторлары сонымен қатар Мұхтар Шаханов, Тұманбай Молдағалиев, Ғафу Қайырбеков сынды сол кезеңнің ең маңызды ақындарымен де бірге еңбек еткенін көруге болады. Бұл жағдай “Дос-Мұқасан” тобының тағы бір маңызды ерекшелігін көрсетеді: Интелектуализм.

“Дос-Мұқасандықтар” музыка теориясы мен практикасы тұрғысынан «әуесқой» категориясына жататын болса да, музыкаға, өнерге және білім мен ғылымға көп үлес қосуына себеп болды. Жасаған туындылары әрі музыкалық тұрғыдан, әрі поэтикалық тұрғыдан жоғары сапаға ие болды. Олар үшін нағыз өнер туындысын жасаудың өте маңызды болғаны осыдан белгілі.

Қоғамның жүрек соғысын өте жақсы ұғынған ансамбль мүшелері бір жағынан Қазақ қоғамының көңіл күйін көтерсе, екінші жағынан көркемдік тұрғыда қоғамның талғамды болуын қалыптастыруға ұмтылды. Мысалы «Той жыры», «Қайдасың» немесе «16 қыз» сынды әндер әрі жеңіл, әрі тыңдарманның жадында жылдам орын алатын хиттер болған болса, басқа көптеген әндер мен инструментал туындылар күрделі құрылымға ие болумен бірге, кең диапазонды керек ететін ерекшелікке ие.

Бұлардың ішінде әсіресе «Бетбақ дала» деп аталатын Мұрат Құсайыновтың туындысы ерекше назар аударарлық сапаға ие. Туынды сөзді керек етпейтін Қазақтың күй өнері іспеттес. Басқа айтар болсақ электро-рок джаз стиліндегі Қазақ күйі. 1976 жылы жарық көрген бұл шығарма тыңдарманға Қазақ музыканттарының негізгі азық атанар қорегінің Қазақ мәдениеті мен музыкасы болуы керек екенін тағы бір рет астын сызып көрсетеді. Бас гитара мен электро гитараны қобыз бен домбыра саундына жақын етіп ойнаған бұл шығармада, космос пен хаостың, дәстүр мен модернитеттің, табиғат пен жасандының қалайша үндескенін көруге болады.

Бұл туындының өзінен кейінгі бірнеше музыканттар мен музыка сүйерлерге ықпал еткенін 1980 жылдардағы Қазақ электро, джаз, рок және поп музыкасын тыңдар болсақ айқын байқалады. Сонымен қатар бұл композиция арқылы “Дос-Мұқасан” орындаған «Қараңғы түнде тау қалғып», «Қарлығаш», «Жыр жазамын жүрегімнен» әндерін ансамблге арнап өңдеген кісінің де Мұрат Құсайынов болғанын байқауға болады.

Досым Сүлеев болса әнді халық жадында мәңгілік қаларлықтай етіп жазудың хас шебері. Оның «Той жыры», «Алматы түні», «Жан досым» атты әндері “Дос-Мұқасанды” барша халыққа танымал еткен әндері болды.

“Дос-Мұқасанды” танымал еткен композиторлар мен әндер болумен қатар әншілер де маңызды рөл ойнады. Әсіресе Құрманай Әжібаева м ен Дариға Тұрсынова және Бақытжан Жұмаділовтің зор даусы “Дос-Мұқасанның” аудио кімдігіне айналды. Ансамблдің әрбір мүшесі “Дос-Мұқасанның” өміршең болуы мен сапалы болуы үшін маңызды құндылықтар қосты. Бұған дейін айтып өткен дос-мұқасандықтармен бірге Хамит Санбаев, Александр Литвинов, Сағаділда Хасенов, Юрий Лим, Усмадияр Мақанов, Шәріп Омаров, Тасхан Нарбаева, Алтынбек Үмбетов, Нұртас Құсайынов, Николай Бектуров, Елшібек Жакашев, Турсын Салибаев пен Ақжол Мейірбеков “Дос-Мұқасанның” нағыз өнер тобы болуына үлес қосумен қатар, Қазақстандағы нарықтық кезеңге бейімделген музыка индустриясын қалыптастырушы болу жолында атсалысып келеді.

“Дос-Мұқасан” – Қазақ популяр музыкасының тарихында нағыз феномен болды. Оның феноменге айналдырған ерекшеліктерді айтып өттік. Сөз соңында бұл ерекшеліктерді қысқаша түйіндер болсақ “Дос-Мұқасан” 1960 жылдардағы қазақ болмысы мен кімдігін іздеген интелегенцияның бір-бірін жалғастыра кеткен үйлесімділігінен қуат алды. Батыстың жалпыға ортақ болуға айналған поп музыка түсінігі мен Қазақ музыкасының ерекшеліктерін синтездеді. Совет заманында мәдени және әлеуметтік сала орыс тілінде сөйлей бастаған кезде “Дос-Мұқасан” керісінше, бұл үрдіске қарсылық көрсеткендей Қазақ тілінде ән айтты. Басқаша айтар болсақ сол кезеңнің мәдени және саяси атмосферасына қарай өз кімдігін қалыптастырды. Жасаған еңбектерін нағыз өнер туындысы болуына жіті мән берді. Инструментал шығармалары арқылы Қазақ интелектуал фолк-рок музыкасын қалыптастырды. Және бәрінен бұрын қоғам мүшелері мен қоғам мәдениетін бөліп жармай, әрі халық музыкасынан, әрі классикалық музыкадан, әрі фольклордан, әрі батыс үлгісіндегі рок және джаз музыкасынан нәр алып, адамдарды қалалық – ауылдық, еркек – әйел, жоғарғы мәдениет – төменгі мәдениет, жас – кәрі деп бөлмей, баршаның тыңдай алатын, айта алатын, шабыт ала алатын ұлы музыканы туды. “Дос-Мұқасанның” феноменінің осынау ерекшеліктері қазіргі таңда да өзекті деп ойлаймын. Ол – заманауи бәндтер үшін сапалы музыка жасаудың үлгісі.





^[5]

Қазақ эстрадасы дегенде ойға ең әуелі Қазақстанның халық әртісі Роза Рымбаева оралады. Жастайынан жұлдызы жанып, елу жылға жуық уақыт бойы жарқырап келеді. Бұл эпизодта кішкентай ауылдан шыққан шынашақтай қыздың Қазақстан мен шетелде үлкен сахнаны қалай бағындырғаны туралы бес хикаяны әңгімелейміз.

Алғашқы хикая. Балалық шағы мен жастық шағы

Роза Рымбаева 1957 жылы 28 қазанда Семейде, қазіргі Абай облысында, Жаңғызтөбе теміржол стансасында дүниеге келген. Әкесі Қуаныш теміржолда жұмыс істесе, анасы Айту сегіз баланы тәрбиелеп, үй шаруасымен айналысқан.

Жас әнші айрықша зор дауысқа ие еді. Роза ерте жастан ән айтуға құштар болды, бірақ балаларға арналған әндерден гөрі бойындағы талантын көрсететін күрделі шығармаларды орындағанды жақсы көретін. Кумирлары – Робертино Лоретти, Кола Бельды және Галина Ненашева болды. Сондай-ақ музыкамен айналысқан үлкен ағасына да қарап бой түзеді. Әлбетте, Розаның өзі де кәсіби әнші болуды, үлкен сахнада өнер көрсетуді армандады.

Жаңғызтөбе стансасы шағын әрі қаладан қашық орналасқандықтан, Роза Қуанышқызы Семейде интернатта оқыды. Сол жерде музыка мектебіне барып, қалалық концерттер мен байқауларда өнер көрсетіп, көркемөнерпаздар қойылымына қатысты.

1975 жылы Роза Алматыда өткен Жеңістің 30 жылдығына арналған республикалық көркемөнерпаздар байқауында қазылар алқасын тәнті етті. Байқауда ол «Снег седины» әнін орындады. Небәрі 18-дегі жас қыздың әнді өзіне соншалықты сенімді әрі асқан мәнермен орындауы, ал дауысының күшті, қанық болуы таңдай қақтырғаны рас. Республикалық «Гүлдер» жастар эстрадалық ансамблінің жетекшісі Тасқын Оқапов оны осы концертте алғаш рет көреді. Кейін Тасқын Оқапов Роза Рымбаеваның адал серігі, өмірлік жарына айналады.

Екінші хикая. Мәңгілік махаббат

Розаны алғаш көрген сол тағдыршешті байқауда Тасқын Оқаповтың бейнесі залды түсірген оператордың кадрына жазылып қалады. Әнді зейін қойып, шынайы ынтамен тыңдағандықтан ба, камера оның бет-жүзін ұзақ әрі мұқият түсіріп алған. Концерттен кейін ол семейлік жас әншіні астанаға жұмысқа шақыру үшін Роза Рымбаеваны «Гүлдер» ансамблінің солисті ретінде ұсынады. Ансамбль бұл идеяны қолдады. Болашақ ерлі-зайыптылар осылайша танысады.

Тасқын Оқапов – талантты, кәсіби деңгейі жоғары музыкант. Ол КСРО-да музыкалық білім беретін ең беделді оқу орындарының бірі Гнесинкада білім алған. Музыкалық училищені тәмамдаған соң, оған аспирантурада оқуын жалғастыру ұсынылады, бірақ ол ғылымнан гөрі шығармашылық қызметті дұрыс көреді.

Сұхбаттарының бірінде ол Розаны, оның қалай ән айтқанын көріп, таңғажайып даусына таң қалғанын еске алады. Роза кең далада дүниеге келгендіктен даусы осыншалықты кең әрі қанық, өйткені оның әні алты қырдың ар жағынан естілуі керек әзілдеген де еді. Бірақ сөзінің жаны бар: қазақтың дәстүрлі ән мәдениетінде әншінің дауысы көбіне кеңістікпен байланыстыра сипатталады. Бұл, бір жағынан, орындаушының талантын мойындау.

Роза Рымбаева бір сұхбатында Тасқынның оған көп нәрсені үйреткенін, елордаға енді табан тіреген 18 жасар қызға оркестрмен өнер көрсету, үлкен сахнада ән айту, гастрөлдік сапарларға шығу оңайға тимегенін айтқан еді. Бірақ ол әнге жан-тәнімен берілудің маңызын, тыңдарман алдында шынайы болып, бар болмысымен ән салу керегін жақсы білді. Бұл қағидасын әнші әлі күнге бұзған емес.

Тасқынның кеңесімен Роза Рымбаева 1977 жылы консерваториядан бөлініп, жеке ғимараты бар дербес оқу орнына айналған театр және өнер институтына оқуға түседі. Қазір бұл оқу орны Жүргенов атындағы өнер академиясы деп аталады. Роза Қуанышқызы музыкалық драма, комедия және кино актерларын дайындайтын факультетке түседі. Мұнда биді, актерлік шеберлік пен пластиканы үйренеді. Бұл қабілеттер эстрадалық әншілер үшін өте маңызды еді, өйткені үлкен сахна жан-жақты дайындықты қажет етті.

Ол алғашқы салмақты жетістікке ерте, небәрі 20 жасында қол жеткізді. 1977 жылы «Әнмен өрілген өмір» («С песней по жизни») атты Бүкілодақтық телевизиялық байқауға қатысып, Әлия Молдағұловаға арналған «Әлия» әнін орындайды. Бұл байқауда «Әлия» «Жылдың үздік әні» номинациясына ие болады. Оның салтанатты шеруі осы сәттен басталып, Болгарияда өткен «Алтын Орфей» халықаралық фестивалінде жалғасып, Роза Рымбаева Гран-приді жеңіп алады. Әншінің жеңісі Қазақстанда айтулы оқиға болды, үлкен қуанышқа айналды, ал «Әлия» әні хитке, баға жетпес жауһар туындыға және Қазақстанның материалдық емес ескерткішіне айналды.

Кеңес эстрадасы тарихында орыс тілінде жазылмаған туындының бүкілодақтық даңққа ие болуы сирек кездесетін жағдай. «Әлия» әні сол жылдардың дыбыс жылнамасына айналған «Кругозор» журналының алтыншы санына енді.

1978 жылы «Московский Комсомолец» газетінің оқырмандары Роза Рымбаеваны жылдың үздік әншісі деп таныды. Бүгінде Димаш Құдайберген қаншалықты танымал болса, Роза Рымбаеваның да даңқы соншалықты жер жарды.

Роза Рымбаеваның алғашқы грампластинкасын 1978 жылы бүкілодақтық «Мелодия» грамжазба фирмасы басып шығарды. Оған әншінің «Верю я», «Детство», «Снег седины», «Поэзия» әндері енген. Кеңес уақытындағы шығармашылығында Роза Рымбаева сол кездің ең үздік композиторлары: Арно Бабаджанян, Алексей Мажуков, Давид Тухманов, Александра Пахмутовамен және басқалармен жұмыс істеді. Кейбір әндер арнайы Розаның дауысына лайықтап жазылды. Роза Рымбаеваның музыка тілінің әуезді және мәнерлі құралдарының кең көлемде қолдануға мүмкіндік беретін орасан зор дауысы композиторларға еркіндік берді – олар әдеттегі жаппай ән жазу шеңберінен шықты. Ақын – композитор – әртіс үштігі өзара тығыз байланыс орнатып, музыкалық, поэтикалық және орындаушылық шеберлікті табиғи түрде үйлестіре отырып, нағыз саф биік өнер туындыларын жасады.

Үшінші хикая. «Арай» ансамблінің бірінші және екінші құрамы

1979 жылы Тасқын Оқапов «Арай» ансамблін құруды ұсынды. Оның жалғыз шарты – ансамбльдің солисі Роза Рымбаева болады. Бұл шарт қабылданады, ал ансамбль көбіне музыкалық сүйемелдеу қызметін атқарды, ал басты рөл орындаушыға тиесілі болды.

Таң алагеуімде рауандап таң атса, кешке күн шуағы шашылып, айналаны ақшам сәулесіне бөлейді, яғни осы әдемі атмосфералық құбылысты қазақта «арай» дейді. Жүзінен нұр төгілген жанды да арайлы дейтініміз тегін емес. Яғни «ұстамдылық», «сабырлылық» дегенді де білдіреді. Бұл ансамбльдің атауы да өзіне сай еді: сахнаға шыға сала ансамбль музыкалық құбылысқа айналып, тез танылып, тыңдарманның ыстық ықыласына бөленді.

Роза Қуанышқызының өзі бірде «Арайды» заманауи Қазақстан эстрадасының альма-матері деп атаған еді. Ал мұнымен келіспеске болмайды. «Гүлдер» және «Арай» ансамбльдері Оқаповтың айрықша мектебінен тәлімін алып, кейін Қазақстанда ғана емес, шет елдерде де танымал болды. Оқапов «Арай» ансамблін халықаралық сахнаға шығара алды, осылайша музыканттар әлемнің ең беделді концерт алаңдарында қазақ музыка өнерін насихаттады. Олар ел басшылығының рұқсатымен сапарға шығатын, жоғары жақ та ұжымның таланты мен кәсібилігіне күмән келтірген емес.

Ансамбльдің дамуы екі нақты кезеңнен тұрады. Бірінші кезең – 1979 жылдан 1982-ші жылға дейін, екінші кезең – 1982 жылдан 1987 жылға дейін. Бірінші кезеңде ансамбльде клавишті аспапта Байғали Серкебаев, ал гитарада Болат Сыздықов ойнады. Олардан бөлек бірінші құрамда музыкалық ортада танымал ағайынды Тахир және Фархад Ибрагимовтар, Яков Хан өнер көрсетті.

«Арай» ансамблінің орындаушылық шеберлігінің жоғары болуы ансамблдің даму жолын айқындаған оның көркемдік жетекшісі, бас дирижері, композиторы Тасқын Оқаповтың көрегендігімен тығыз байланысты екені даусыз. Ол музыкалық идеялардың қозғаушы күшіне айналды, ансамбльдің жүрегі болды. Әріптестері өз естеліктерінде Оқаповтың талантты дирижер болғанын, симфониялық оркестрге тамаша өңдеу жасап, оны шебер басқара білгенін айтады. Таяқшасын бір сілтегенде музыканттар жатық әрі анық ойнап шығатын деседі.

Тасқын Оқапов қазақтың халық әндерін нотаға түсіртіп, оларға заманауи үн беріп өңдеп, оларды мейлінше жарқын, өткір, серпінді әрі терең етті. «Әлия», «Атамекен», «Наурыз думан» әндері соның дәлелі.

1982 жылы ансамбль ыдыраған кезде Роза Рымбаеваның ұсынысымен дәл осы атаумен жаңа ансамбль құрылып, оны Байғали Серкебаев басқарды. Жаңа құрамға: бірінші құрамның гитарисі Болат Сыздықов, бас-гитарада ойнаған Владимир Миклошич, вокалист Наджиб Вильданов, Батырхан Шөкенов, саксофон мен үрмелі аспаптарда ойнаған әрі барабаншы Сағнай Абдуллин кірді.

«Арай» сүйемелдеу қызметінен бөлек өздері концерттерде ойнайтын төл аспаптық бағдарламасымен жұмыс істеді. Музыканттарға шығармашылық еркіндік берілді және жақсы музыкалық жабдықтармен қамтылды. Осы екеуі олардың дыбыстық және стильдік тәжірибелеріне негіз болды. Музыканттар ән жазуға кірісті. Олардың фольклорды заманауи формалармен және көркемдік құралдармен үйлестіру әрекеті жемісін берді, ал нәтижесінде Роза Рымбаева джаз-рок әншісі ретінде де танылды. Ансамбль музыканттары қазақ әуенінің ерекшеліктерін үйлесімге толы джаз музыкасының саналуандығымен әрі роктың ырғақты динамикасымен үйлестіруге тырысып, әр орындаушы шығармашылыққа, импровизацияға ерік беріп, шығарманың аспаптық бөлігіне баса назар аударды.

1987 жылы «Арай» ансамблі ыдырап, сүйемелдеуші ұжым ретінде Рымбаевамен бірлескен жұмысын тоқтатты, біраз уақыттан кейін «Алмата студио» деген атаумен қайтадан дербес топ ретінде тізе қосты.

Роза Рымбаеваның «Арай» ансамбліндегі шығармашылық кезеңіне баға бере отырып, бұл әншінің де, топ музыканттарының да дамуында айрықша маңызды кезең болды деп айта аламыз. Топ жетекшісі де, әнші де, музыканттар да бір-біріне бойларында тұнып жатқан шығармашылық әлеуетті ашуға, тыңдарманның сүйіспеншілігіне ие болуға көмектесіп, отандық эстрада өнері тарихында өшпес із қалдырды.
              
Төртінші хикая. Өмірде адалдықты серік еткен

Роза Рымбаева өзінің еңбек жолында бірнеше рет қайырымдылық концерттер беріп, соның ішінде туған жері Семейдің дамуына да қол ұшын созды. Оның шығармашылығы туған жерімен байланысты. Әншінің репертуарындағы ең жарқын әндердің бірі – ядролық қаруға қарсы қозғалыстың әнұранына айналған, Семей полигонындағы ядролық сынақтан зардап шеккен халықтың қасіретін бейнелейтін Төлеген Мұхамеджановтың «Заман-ай» әні.

Өнерде жүргеніне 40 жыл толуына орай ұйымдастырылған іс-шаралар аясында Рымбаева командасымен «Ертеңіме сенемін» атты ауқымды гастрөлдік турлар жасады. Бұл турда тыңдарман алдында өнер көрсету үшін ол автобуспен шалғай жатқан ауылдарға сапарлады.

Әншінің өзі Қытайға концертпен бармақ болғанда ұшақтың ұзақ уақыт кешіктірілгенін еске алады. Ақыры концерт 4 сағатқа кеш басталып, жоспар бойынша кешкі 7-де өнер көрсетудің орнына Роза Рымбаева сахнаға түнгі 11-де шығады. Осы уақыт бойы көрермен тарамай, залда тапжылмай отырған екен. Әнші концерт залына көк тайғақ, қарлы боранға қарамастан жетеді.
«Мен келдім де, көліктен шыға сала жолай күртемді шешіп, бірден сахнаға шықтым. Бетімде грим де, үстімде концерттік көйлегім де жоқ, джинсымен шықтым. Көрермендерге: «Менің сахнада ән салғаныма 40 жыл болды, кем дегенде 400 көйлегім бар екенін білесіздер ғой!» – дедім. Олар шат-шадыман мәз болды. Көзіме жас тығылып көрермендерге қарадым: «Осыншалық төзімділік пен махаббат. Енді көйлектің не керегі бар? Мен әрқашан сахнаны таңдадым...», – деп әнші сол концертті еске алады. Көрерменге деген адалдығы мен өз ісіне шын берілгендігі әртіс ретінде де, адам ретінде де абыройлы Роза Рымбаеваны елден ерекшелеп тұрады.

Бесінші хикая. Роза Рымбаеваны не үшін жақсы көреміз

Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысы Қазақстанда көптеген музыкалық жанрдың, соның ішінде эстрадалық музыканың, әсіресе әннің өркендеп дамуымен байланысты. Бұл, сөз жоқ, хас таланттың бойындағы бар өнерін көрсететін сәтті уақыт әрі тамаша мүмкіндік еді. Атап өтерлігі, Роза Рымбаева орындаған әндердің бәрі бірден танымал болып, хитке айналатын, керемет вокалдық қабілеті мен нәзік дүниетанымы арқылы тыңдарманға әннің әуезді сұлулығы мен терең мағынасын дәл жеткізетін.

Рымбаева Сейдолла Бәйтереков, Әсет Бейсеуов, Талғат және Қайсар Сарыбаевтар, Иран Ғайып, Ренат Гайсин, Сәтжан Шамиев және басқа да композиторлармен көп жұмыс істеді. Әншінің репертуарында лирикалық, патриоттық, отбасылық-тұрмыстық әндер, музыка туралы әндер, өмір туралы толғаулар, маңызды даталар мен жыл мезгілдеріне арналған 500 ән бар.

Өнертану ғылымдарының докторы, профессор Елизавета Уварова Рымбаеваның шығармашылық жолын бағамдай отырып: «Оның шығармашылық мәнері қайталанбас, ерекше. Вокалдың шебері ретінде ол төл орындау бояуында дәстүрді заманауилықпен үйлестіре отырып, біз классикалық эстрада деп атайтын жанр бағытына жатады. Ол әнді тыңдарманның рухани өмірінің бір бөлігіне айналдырады. Роза Рымбаеваға таңғажайып байыптылық, тазалық тән, оның артында тамаша актерлік талант пен темперамент жатыр. Ән – халықтың жаны деген сөз бар, бірақ ең әуелі ән – оны тыңдарманға ұсынатын адамның жаны. Роза Рымбаеваның жаны сұлу, мейірімді», – деп жазады.

Роза Рымбаеваның репертуары өте бай – онда халық әндерінен бастап заманауи эстрада мен романстарға дейін бар – әнші төл өнерімізді әлемге лайықты танытып жүрген қазақ мәдениетінің жарқын өкілі. Оны «Қазақ эстрадасының примадоннасы», «Қазақстанның алтын дауысы», «Орталық Азияның бұлбұлы» деп тегін атамаса керек.

«Дастархан басында шырқалатын әндер» жанры – көптеген мәдениетте бар. Ол той-томалақта яки атаулы күндерде дастархан басында әу деп ән салуды білдіреді.

Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде дастархан басында ән салу жеке жанр ретінде қалыптаспаған. Десе де, ас ішіліп, ән шырқаудың болғаны рас, бірақ басқа формада, айталық, қонақ асы немесе тойбастар ретінде көрініс тапқан. Қыз-қыз қайнаған қала өмірі мен бұқаралық жанрлар қарқынды дамыған ХХ ғасырдың өзінде «дастархан басында» бірлесіп ән салу көптеген қазақстандықтың бір серпіліп, дем алатын уақытының ажырамас бөлігіне айналды. Қонақ асын дастархан басында ән айтудың түпбейнесі деуге бола ма? Аталған құбылыстар арасында байланыс бар ма? ХХ ғасырда қазақтар дастархан басында қандай әндер шырқаған еді? Подкастымыздың бүгінгі шығарылымында осы туралы сөз қозғаймыз.

Алғашқы маусымда қазақтың музыка мәдениеті ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігіне, қалыптасқан дүниетанымына тікелей байланысты екенін, оның бірегей әдет-ғұрыпқа, дәстүрлерге және жанрларға бай екенін сөз еткен едік. Біршама өзгеріске ұшыраса да әлі күнге дейін сақталған айрықша дәстүрлердің бірі – «қонақ асы», яғни қонақ күту, қонаққа ас беру.

Бұл дәстүр бір шетінен туыс-туғанмен, таныс-біліспен кездесіп, дастархан басында әңгіме-дүкен құруға таптырмас себеп болса, екінші шетінен әлеуметтік байланысты нығайтуға ықпал етті. Қонақ асы қонақ пен үй иесінің, алыс және жақын туыс, үлкен мен кіші, әйел мен ер адам арасындағы қарым-қатынас жүйесінің тігісін дөп басты. Яғни қонақ асы қосарлы сипатқа ие, яғни ол бейресми қарым-қатынас түріндегі рәсім іспетті.

Қонақ асы қазақтардың баспанасы, қонақ күтіп, ас ішетін орны, қала берді ән мен күйдің мекеніне айналған киіз үйде берілетін. Әуелі қонақтар дәмнен ауыз тиеді. Тамақ ішіліп, әңгіме айтылған аралықта әуен естіледі, музыкалық аспаппен күй шертіледі яки ән шырқалады. Ал бұл кезде қонақтар әдеп сақтап, ас ішілмейтін.

Қонақ асы кезінде әуелеген ән мен күйді өз мақаласында зерттеуші Әсия Мұхамбетова толық сипаттаған:

«Әңгіменің әлқиссасы міндетті түрде адам туралы, оның кемел қасиеттері туралы (кемшіліктері туралы әзіл аралас сөз етілетін) айтудан басталады, сөз соңында қонақтарға күй ойнап бергісі келетінін жеткізеді. Бұл күй күйшін сөз еткен адамның бейнесімен сәйкес келуге керек. Мысалы, өнегелі ұрпақ тәрбиелеген әйел туралы айтылса, Құрманғазының «Қайран шешем» күйі, майданға қатысқан адамға арналса, «Жеңіс» күйі, жас бойжеткенге Дәулеткерейдің ойнақы күйі «Қос алқа», жас жұбайларға «Келіншек» күйі тартылатын. Көптеген күй қонақжай үй иесіне арналғандықтан, арнау-күйлерде адам есімі жиі кездеседі».

Қонақасында музыка ойнау отырыстағы әңгіменің жалғасы, алғысбілдірудің бір тәсілі саналады. Әсия Мұхамбетова өз еңбегінде музыканттардың жоғары мәртебесіне ерекше мән береді: оларды құрметті қонақ ретінде төрге шығаратын. Музыканттар алыстан сапарлатып келетіндіктен, олардан соңғы жаңалықтар да күтетін. Музыкалық қабілеттен бөлек, әңгімені мүмкіндігінше тапқырлықпен іліп әкету де өте жоғары бағаланды.

Бұл дәстүр 2009 жылы режиссерлер Досхан Жолжақсынов пен Рымбек Әлпиев түсірген «Біржан сал» фильмінде айқын көрсетілген. Фильмнің сценарийін қазақ тұрмыс-тіршілігінің білгірі Таласбек Әсемқұлов жазған.

Музыка мен ас ішу қатар жүрген тағы бір құбылыс – бұл тойбастар. Қазақтың дәстүрлі тұрмыс-тіршілігін жетік білетін Халел Досмұхамедов былай деп жазады: «Тойбастарда қалыңдық пен күйеу жігіт, олардың ата-анасы мен руластары мадақталады және жаңа үйленген жастарға бақыт пен ақ тілеу тіленеді». Әдетте, той бастаған ақынға келіннің ата-анасы өздерінің байлығы мен даңқына сай және жырдың мазмұнына байланысты ат, жібек шапан немесе ақшалай сый береді. Сый алған ақын оны басқалармен ырымдап бөліскен.

Бұл дәстүрді Сәкен Сейфуллин «Сол жылдарда» деген кітабында былай сипаттайды:

Сол кезде үйге қарай самбырлап, дүбірлеп келе жатқан атты кісілердің дыбыстары естілді. Келе жатқандардың бірі дауысап ән шырқап қоя берді:
А-ай-ай, бағылан серке марқаша қой бастайды.
Қой алдында жануар ойқастайды,
Құтты тойға кез болған жолды жігіт,
Бұрынғының жолымен жол бастайды.

Екі үйде лық толып отырған қатындар құлақтарын түре қойды.
Дүсірлеген төрт бес атты кісі Кер тоқалдың үйінің босағасына
тұра қалды. Астында жал-құйрығы бүтін, арықтау қара кер биесі
бар, сұр шапанды, ескілеу пұшлақ бөрікті, ұзынша бойлы, ұзын
сида иек көселеу қырқылжыңдау қара сұр жігіт үйге төніп,
шырқап өлеңін айта берді.

Ай-ай-ай, біз келдік мерекеге тәңір айдап,
Қызыл тіл осындайда сөйлер сайрап,
Жүйрікпін той бастайтын топтан озып
Жолымды той иесі шығар сайлап.

Екі үйде отырған қатындар және дауыс естілетін үйлерде отырған тойшылар елеңдесе қалды.

–– Бұл кім?.. Бұл кім екен? Әбен бе? Машақ па?.. Құлмағамбет пе?.. Бұл кім екен, әй? — десті.
— Ойбай, Машақ қой!.. Той бастап тұр!.. Кер тоқалдың, Шабданбектің үйінің алдына барып, Машақ «Той бастар» айтып тұр! –– десті әр үйдегілер.

Машақ сол елдегі белгілі өлеңшілердің бірі еді. Бергі атасы Қара ылақ, өзі кедей жігіт еді.

Ту биесін сайлатып сойдырған үй,
Табақ-табақ ет тартып тойдырған үй,
Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз
Құтты болсын тойыңыз той қылған үй! — деді ат үстінде құлаштап Машақ.

Үй үйден атқа мініп бірсыпыра кісі өлең айтқан жерге жиналып қалды.

Жер ошағы ылайық жол тұрады
Жампоз нарға ылайық қом тұрады,
Құтты болсын тойыңыз, той иесі,
Той егесін тәңірім толтырады…
Қотан толып қойыңыз қойға ұлассын!
Қырға сыймай шуласып ойға ұлассын!
Құтты болсын айтамыз тойыңызға,
Той иесі, тойыңыз тойға ұлассын!..

Үйден Кер тоқалдың қолынан бір қатын бір жұқа сары ала өзбек шапанды алып шығып, Той бастар айтып тұрған Машақ ақынға ұсынды.

–– Міне той бастаған жолың Бәйбіше берді! –– деді»


Бұл сәттер музыканың адамдарды байланыстырып, той-думанды қыздырып, естелік, мұра мен құндылықты ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырғанын білдіреді.
Кеңес билігі орнағаннан кейін ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салты жойылды, басқа тұрмыс басталды. Адамдар киіз үйден тұрғын үй мен пәтерлерге, ауылдан қалаға қоныс аударды, дастарханнан биік үстелге ауысты. Сондай-ақ еуропалық музыка мәдениеті белсенді дамыды, мандолин, гитара, баян сынды аспаптар танымал бола бастады. Олар ықшам еді әрі әнсіз өтпейтін үйдегі жиын-тойларда сүйемелдеу үшін домбырамен қатар пайдаланылды.
Дастархан басында шырқалатын заманауи ән осылай үн қатады. Бұл – Батыс Қазақстан облысы Орал қаласындағы құдалықтың жазбасы. Қонақтар «Анашым» әнін шырқап отыр. Әннің сөзін Батыс Қазақстанның тумасы Қайрат Жұмағалиев, ал әуенін Марат Омаров жазған.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы дастархан басында шырқалатын әндер музыка мен оның жаңа форматы – эстраданың кең танылуына жол ашты.
Бұл дәстүр Қазақстан қоғамының өмірінде музыканың жаңа қалыбына айналды. Қазір дастархан басында ән салу жаппай сипатқа ие болмаса да, дәстүр ретінде жалғасып, бұқаралық мәдениетте көрініс табуда. Мысалы, кино. Режиссер Ерлан Нұрмұхамбетовтің «Жаңғақ тал» фильмінде туған-туыс шілдеханаға жиналып, халық әні «Күміс құман-ай» әнін шырқайды.
Дастархан басында әдетте бірнеше дауыста орындалатын, ерекше вокалдық шеберлікті қажет етпейтін танымал эстрадалық әндер мен халық әндері шырқалатын. Әсіресе, біз бұған дейін қазақтың дастархан басында шырқалатын әндерінің королі деп атап өткен Шәмші Қалдаяқовтың, сондай-ақ Әсет Бейсеуовтің, Ескендір Хасанғалиевтің Нұрғиса Тілендиевтің, кейіннен «Айгүл», «Дос Мұқасан» вокалды-аспапты ансамбльдерінің және өзге де орындаушылардың әндерін көпшілік сүйіп шырқады. Әр республикада кеңінен танымал әрі сүйікті халық әндері мен авторлық туындылардың мәтіндері бар әндер жинағы жарық көрді.

BAYSA подкастының екінші маусымында кейіпкерлердің өмір сүрген уақыт контексін ескере отырып, өмір жолы мен шығармашылығын қарастырамыз, ең алдымен олардың музыкалық шығармашылығы мен қалдырған мұраларына ерекше тоқталамыз»

BAYSA подкастының екінші маусымдағы соңғы эпизодты «Азия дауысы» фестиваліне арнауды жөн көрдік. Себебі тұңғыш музыкалық фестиваль әрі ән байқауы ретінде «Азия дауысы» Қазақстанның заманауи музыкалық мәдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Бұл эпизод жарнама емес және оған фестиваль ұйымдастырушылары демеушілік жасаған жоқ.

Қазақстанның «Азия дауысы» музыка фестивалі алғаш рет 1990 жылы Медеуде өтті. Осылайша он бес жылда қаланың басты музыка алаңына айналды. 2004 жылға дейін әлемнің түкпір-түкпірінен келген музыкант, журналист және тыңдармандар Алматыда жаздың ең ауқымды шарасында бас қосты. Бұл эпизодта Қазақстанның тұңғыш ашық аспан астындағы фестивалі туралы сөз қозғаймыз.

Фестивальді кәсіби телевидение мамандары –– телепродюсер Мұрат Ерғалиев пен режиссер Александр Пономарев жасады.

Фестивальдің негізін қалаған үшінші адам – Ирина Ковыряко. Ирина Владимирқызы 1977 жылдан бастап телевидениеде, музыкалық редакцияда қызмет істеді. Сол жерге Ерғалиев пен Пономарев те жұмысқа тұрады. Осылайша үштіктің бірлескен жұмысы басталды: олар бүкіл КСРО көлемінде көрсетілген ірі телевизиялық жобаларды жасады. Оның қатарында «Әнмен өрілген өмір» («С песней по жизни») және «Алматы достарын шақырады» («Алма-Ата встречает друзей») сынды өзге де жобалар бар.

— Олардың мінездері күрделі еді, бірақ сөз жоқ дарынды, тамаша жандар болатын, – деп еске алады Ирина Владимирқызы өзінің 41 жыл бірге жұмыс істеген әріптестері Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономарев жайлы.

Ирина Ковыряко бас директордың ұйымдастыру және қаржылық мәселелер жөніндегі орынбасары болды. Ол қаржылық есептен бастап логистика, қонақтарды орналастыру, штабты басқаруға дейінгі барлық мәселені шешетін, ал фестиваль аяқталған соң есеп беруге кірісетін.

«Медеуде» музыкалық фестиваль мен ән байқауын өткізуді Ерғалиев пен Пономарев ұзақ уақыт ойланып жүрді. Мұндай идея оларға «Сәлем, Медеу» бағдарламасында жұмыс істеп жүргенде келген. Мұндай ауқымды іс-шараны өткізуді сол кездегі Қазақ КСР Мемлекеттік телерадио төрағасы Ғаділбек Шалахметов пен Алматы қалалық атқару комитетінің төрағасы Заманбек Нұрқаділов қолдады.

–– Заманбек Қалабайұлының арқасында «Бутя», «Астана Моторс», «Казкоммерцбанк», «Туркуаз» сынды танымал компаниялар бізге демеуші болды. Олар көп жылдар бойы фестивальге демеушілік етті. Көбіне жұлдыздардың келуіне жағдай жасайтын: яғни, келісімшарт пен қаламақысын төлейтін. Мысалы, 1995 жылы «Бутя» Пугачеваның келуіне, ал «Айя» әнші Haddaway-дың келуіне жәрдемдесті.

Диджей және X-Factor Kazakhstan байқауының қазысы Нұрберген Махамбетов көп жылдарын Қазақстан радиосының дамуына арнады. Сексенінші жылдардың аяғында ол мемлекеттік қазақ радиосында Danceteria атты би музыкасына арналған алғашқы бағдарламаны жасайды. Бір күні Нұрберген «Азия дауысы» фестивалі ұжымына шақырту алады. Оған фестивальдің баспасөз қызметін басқару ұсынылды.

Фестиваль ұйымдастыру жүгі ауыр жұмыс еді, ең алдымен логистика мәселесі қиындық тудырды: мердігерлерді табу, шетелдік қонақтарға шақырту жіберу, әртістер табу, сахнаны дайындау, концерт алдындағы сансыз дайындықты реттеу дегендей. Баспасөз қызметінің басшысы ретінде Нұрберген сыртқы байланысқа жетекшілік етті. Ол күндерді Нұрбергеннің өзі былай еске алады:

— Ауқымды жұмыс күтіп тұрды. Әсіресе, интернет пен әлеуметтік желі арқылы байланысқа шығу мүмкіндігі болмағанын ескерсек. Ол кезде жалғыз байланыс құралы пошта мен факс еді. Алматыда факсты Панфилов пен Калинин көшелерінде орналасқанқалалық пошта бөлімшесінен жіберуге болатын. Бірақ факсты қолдану да мүмкін болмады. Тыйым салынған әдебиеттерді басып шығару үшін әлдекімдер факсты қолдануы мүмкін болғандықтан, оны ресми түрде КГБ бақылайтын. Сондықтан факс қолданғаныңды білсе, түрмеден бір-ақ шығасың.

«Азия дауысы» фестивалінің басты мақсаттарының бірі – әлемнің түкпір-түкпірінен келген тыңдармандарды этно-музыкамен таныстыру. Соның ішінде танымал халық ырғағымен емес, заманауи интерпретациядағы этно-музыканы таныту мақсаты тұрды.

Нұрберген Махамбетовтың сөзінше, «Азия дауысын» этно-музыкалық фестиваль ету идеясын радиожүргізуші Евгений Бычков және ресейлік музыка сыншысы Артемий Троицкий ұсынған. Троицкийді Ерғалиев пен Пономарев алғашқы фестивальдің қазылар мүшесі етіп шақырған екен.

Алайда Ирина Ковыряко бұл пікірмен келіспейді. Оның айтуынша, Ерғалиев пен Пономарев «Азия дауысының» тұжырымдамасын өздері жасаған және оны Артемий Троицкий ұсынғандай рок-фестивальге айналдырғысы келмеген.

Троицкий байқауға қазылық етуге музыка индустриясында тізе қосып жұмыс істеп жүрген батыстағы достарын шақырды.

Олардың ішінде эмбиент жанрының негізін қалаушылардың бірі Брайен Ино, сонымен қатар Pink Floyd, The Clash, R.E.M. сынды рок жұлдыздарымен жұмыс істеген музыкалық продюсерлер Питер Дженнер мен Джо Бойд бар.

— Ол ешқашан этно немесе поп-фестиваль болған емес. Ең басты ой – ұлттық дәстүрді сақтау болды. Ұлттық, бірақ заманауи өңдеумен жасалған дүние болуы тиіс еді. Яғни біздің елдегілер қатысушылардың мәдениетін таныса, ал қатысушылар, керісінше, біздің мәдениетімізбен танысса дедік. Міндетті түрде этно болуы керек деген талап болған жоқ. Керісінше, басты шарт – ұлттық дәстүрдің заманауи өңдеде үн қатуы.

«Азия дауысы» фестивалінің музыкалық мазмұнына қатысты пікір екіге жарылғанда, кейбірі командадан кетті, олардың ішінде Нұрберген де бар.

Жыл сайын бағдарламада фестивальге тыңдарманның көп жиналуын қамтамасыз ететін поп-әртістердің саны арта бастады. «Азия дауысына» әр жылдары Патрисия Каас және ресейлік: Андрей Губин, Линда, Алла Пугачева сияқты жұлдыздар келіп, өнер көрсетті.


— Бәрі шын ықыласпен жасалды, біз ессіз адамдай тынбастан жұмыс істедік. Бірақ өз қызығы да болғаны рас, себебі орасан зор істің басы-қасында болдық. Медеуде халықаралық фестиваль өткізу дегенді өзіңіз елестетіп көріңізші. Уақыт өте әлемнің үздік фестивальдерінің тізіміне енген байқауды ұйымдастырған Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономаревты ерекше құрмет тұттым. Бұл – адам сенгісіз жұмыс. Байқау Медеуде өткендіктен, көлік мәселесін де ұйымдастыру керек, оған қаладан жету үшін автобус күту керек, бітпейтін дайындықтар да тағы бар.

Тәуелсіздігімізді енді алып, Қазақстан қоғамы қиын кезеңді бастан өткеріп, етек-жеңін жинап жатқан 90-шы жылдар үшін «Азия дауысы» фестивалі жаңға медеу сыйлаған бір жылымық леп еді:

— Біз көңіл көтеру, сейіл құру, жақсы музыка, жақсы дыбыс дегеннің не екенін білмедік. Мұндай нәрсе болған жоқ. Мұндай деңгейдегі фестиваль, қалай десеңіз де, ойын-сауықтың мүлдем басқа әлеміне жол ашты. Сондықтан, меніңше, адамдар үшін бұл жаңа әлемге ашылған терезе болды.

Фестивальдің маңызды бөлігі – әлемге жаңа есімдерді танытатын, этно-музыканың айрықша құбылыстарымен таныстыратын ән байқауы болды.

Оған қатысу үшін Қазақстанның түкпір-түкпірі мен көршілес елдерден музыканттар өз өтінімдерін жіберді. Ұйымдастыру комитетіне барлығы 149 өтінім келіп түскен. Олардың ішінде музыкант және дыбыс режиссері Руслан Қара негізін салған қазақстандық «Роксонаки» этно-рок тобы бар еді.


Руслан Қара Қостанайда туып-өскен. Алтыншы сыныпта оқып жүргенде оны достары жеке секторда орналасқан шағын үйге шақырады. Жасөспірім балалар үйдің бір бөлмесінің терезесін пердемен жауып қойыпты, сосын микрофонды қосқанда, Led Zeppelin әнін шырқап сала берді.

Осылайша, он үш жасар Руслан жасөспірімдердың КСРО-да тыйым салынған музыкаларды тыңдайтын жасырын орнына тап болады.

Алғашында мұндай музыканы түсіну оңай болмады, бірақ тыңдаған сайын өзіне таңсық дыбысқа құлақ үйретіп, аспаптар партиясын ажыратуды, туындының әдемілігі мен әуезін бағалауды үйренді. Уақыт өте келе Руслан Pink Floyd, Rolling Stones, Beatles музыкасын ашты, ал британдық рок оның музыкалық талғамын қалыптастырды.

1990 жылы Руслан теледидардан «Азия дауысы» музыкалық фестивалі туралы хабарландыруды көреді. Ол кезде оның аз да болса музыкалық тәжірибесі бар еді: ансамбльде гитара тартты, әскерде борышын өтеп жүргенде әскери оркестрде үрмелі аспаптарда ойнады, Жезқазғанға жақын маңдағы Жәйрем ауылындағы клубтардың бірінде көркемөнерпаздар ұжымының музыкалық жетекшісі болып жұмыс істеді.

Руслан байқауға қатысуға бел байлап, аз уақытта өз командасын жинап үлгерді. Ол Жәйремде тұратын домбырашы Серік Көшкінбаевпен таныс еді, оған өзімен бірге байқауға баруға ұсыныс айтты. Серік те келісе кетті. Команданың үшінші мүшесі жезқазғандық клавишник Николай Дмитреску болды.

Сол жылдары Қазақстанда алғашқы рок топтар пайда бола бастады, олар көбіне орыс тілінде ән айтатын. Руслан қазақша рокты тыңдағысы келді. Русланның қарындасы ол кезде театрда жұмыс істейтін. Ол қарындасынан қандай мәтінге музыка жазуға болады деп сұрады. Қарындасы Бұһар жырау мен Үмбетей Тілеуұлы жыраудың жырлары бар кітапты ұсынды. Руслан кітапты оқып, қазақтың халық музыкасы мен жырларына ден қоя бастады.

Оған бұл туындылар рок-музыкаға жақын сияқты көрінді. Осылайша, топтың алғашқы екі әні – Бұһар жыраудың сөзіне жазылған «Сөз» және Үмбетей жыраудың сөзіне жазылған «Терме» әндері болды. Байқауға қатысуға үш ән керек еді, «Бесік жыры» үшінші ән ретінде бекітілді.

Руслан Алматыға өтінім беруге келгенде одан топтың атауын сұрайды. Команданы жинап, репертуарды таңдап жүргенде Руслан топқа ат беруді ұмытып кетіпті. Көп ойланбастан, топты қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген ежелгі тайпаның атымен «Роксонаки» деп атауды жөн көреді. Бұл туралы ол кеңес жазушысы Василий Янның «Финикилік кеме» тарихи хикаятынан оқыған еді.

Фестиваль шілде айының аяғында басталды. Оған дейін «Роксонаки» Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен 150-ге жуық топ келетіні туралы жарнамаларды көзі шалғанымен, өздерінің іріктеуден өтіп, «Медеуде» өнер көрсететінін есту таңғажайып жаңалық болды. Ауылдан келіп, мұндай үлкен сахнаға топ ете қалу – үлкен сынақ екені айдан анық.

— Сезімімізді, әрине, сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Біріншіден, бұл біз қатысқан осындай ауқымдағы алғашқы халықаралық фестиваль әрі Медеуде өтеді. Бұл, расымен, таңғажайып дүние, айнала қоршаған тау, сахнада ән салсаң, дауысың жаңғырып сала береді.

«Роксонаки» финалда өнер көрсеткенде де тіпті қазылар алқасының көңілінен шығып, бірінші орынды қанжығаға байлаймыз деп ойламады. Қала берді, «Азия Дауысы» олардың өмірін өзгертеді деген ой үш ұйықтаса да түстеріне кірмегені анық:

— Бізге финалға өткеніміздің өзі жеткілікті еді. Финалда өнер көрсеткен соң киіз үйде отырғанымызда журналистер жүгіріп келіп, біздің бірінші орынды жеңіп алғанымызды айтқанда мен сенген жоқпын, бұлай болуы мүмкін емес. Сол кездегі көңіл-күйім әлі есімде.

Сол жылы «Роксонаки» тобы бірінші орынды жеңіл алды, екінші орынды әнші Мақпал Жүнісова мен Тьвадан келген «Центр Азии» тобы бөлісті, ал үшінші орын моңғолиялық «Шыңғысхан» тобына бұйырды. Ал Өзбекстаннан келген «Карс» тобы фестивальдің гран-при иегері атанды.

Руслан Қараның сөзінше, «Азия дауысы» фестивалі Қазақстанның музыка индустриясына айтулы ықпал етті. Сол кезде көптеген адамның музыкаға құштарлығы артып, қызығушылық танытып, әуестене бастады.

— Күшті серпіліс болғаны рас, сол кезде көптеген орындаушының шығуына түрткі болды. Әсіресе, қазақша әрі ұлттық нақышта ән салатын қазақ әншілері пайда болды. <...> Алғашқы екі-үш жылда фестиваль этно-музыка тақырыбын қамтыды, кейін Ресейдің және батыстың поп-әртістері шақырыла бастады. Бірақ әуел баста «Азия дауысы» ұлттық музыка фестивалі деп жарияланған еді. Тек осы үшін де байқауды көруге келетін, «Азия даусының» атының барша әлемге танылғаны да содан.

Ирина Ковыряко 2005 жылы фестивальдің неліктен тоқтағанын айтуға әзір дайын емеспін дейді, бірақ бір күні бұл оқиғаны айтып беруге уәде берді. Бұл Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономаревтің де, Ирина Владимирқызының да өміріндегі үлкен тарауы еді, оны жабу әрине, оңайға соққан жоқ:

— 15 жыл өміріңді арнау, осы жобамен өмір сүру деген құр сөз емес. Жобаны дамытып, көпшілікке, көрерменге, халыққа қызық болуы үшін қолыңыздан келгенін жасайсыз, алады да байқауды жай ғана жауып тастайды. Саша мен Мұрат басында есеңгіреп қалған сияқты, сосын реніш те болды. Ұзақ уақыт жүрегіңе реніш сақтап жүгенде, өзің айналысқан істі жаңғыртуға деген ниет оты да біртіндеп сөне береді. Олар өмірден өткенше осы жағдайға ренжіген сияқты деп ойлаймын.

«Азия дауысы» фестивалі – еліміздің музыка мәдениетінің дамуындағы маңызды кезең. Ол көптеген қазақстандық орындаушыға жол ашқан алғашқы ірі концерт алаңы болса, ал көрермен қауымның жадында жарқын естелік болып қалары анық.