Подкаст
BAYSA
Бұл Қазақстандағы музыкалық мәдениеттің тарихы туралы подкаст. Подкастты Болат Өтемұратов қорының қолдауымен Bulbul подкаст студиясы және Батырхан Шөкенов атындағы Қоры дайындады.

Кейіпкерлеріміз - музыкатанушылармен, мәдениеттанушылармен және музыканттармен бірге - бұл подкастта біз әйгілі әндер мен көрнекі тұлғалар туралы, музыканың көшпенділердің бесіктен бейітке дейінгі өмірін қалай серік еткені, оның ұжымдық күйзеліспен өмір сүруге көмектескені және өткен дәуірлерді есте сақтау туралы сөйлесеміз.

Подкастты дайындауға қатысқандар: Сауле Утегалиева, Саида Еламанова, Зира Наурызбаева, Меруерт Құрманғалиева, Айтолқын Тоқтаған, Антон Сомов, Жанель Сафиева, Бағлан Бабижан, Мейрамгүл Құсаинова, Нұрлан Бекенов, Бауыржан Жилкибаев.
Мұқаба ИТАР-ТАСС фототілшісі Геннадий Кошкинцевтің мұрағаттық фотосуреті негізінде жасалған, ол оның басқа фотосуреттерімен бірге Кошкинцевтің жиені – қазақстандық журналист Кирилл Павловта сақталған. Фотосурет 1980 жылы Қаратау қаласының маңында түсірілген.

Мұқаба дизайнері Гүлдана Тауасар біздің өтінішіміз бойынша өткен ғасырдағы винил альбом мұқабаларының стиліне бет бұрды. Қыша түсі даладағы топырақты еске түсіреді, ал графикалық элементтер – гүлдер мен ою-өрнектерге ұқсас.

Әр эпизодты ашатын джингл немесе музыкалық композицияны қазақ композиторы Эмиль Досов (The BUHARS) әзірледі. Ол туындысында ұлттық аспаптардың үні мен заманауи үлгілерді үйлестірді. Бастауыш композицияда қазақстандық опера әншісі Ришат Абдуллиннің дауысының естілуі біз үшін ерекше маңызды – бұл 1958 жылы жазылған «Абай» операсынан үзінді.
Екінші маусымы
Трейлері
2 маусым, 1 эпизод. Музыка қалай бұқаралық сипат алды
Дәрісті дайындаған музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Жиырмасыншы ғасырдың 50-ші жылдарында Қазақстанда мәдениет институциялары белсенді дами бастады. Сол кездегі елдің басты музыкалық оқу орны – Алматыдағы консерваториядан алғашқы түлектері түлеп ұшты. Опералық театрда қазақстандық композиторлар мен әлем классиктерінің туындылары сахналанса, Құрманғазы оркестрі дәстүрлі қазақ күйлері мен қазақстандық әрі шетелдік авторлардың музыкалары тоғысындағы туындыларды орындады. Өңірлер де елордадан бір мысқал кем түскен жоқ, себебі ол жерлерде де академиялық музыка өнерін қалыптастыруды көздеген кеңестік мәдениет саясаты толығымен жүзеге асырылды.

Осы кезеңге дейін поп музыка өнері отбасы-ошақ қасында шырқалатын, радиодан берілетін, концерттерде орындалатын ел ішінде сұранысқа ие әуесқой әндер ретінде қарастырылды. Өз монографиясында музыкатанушы Гүлнәр Әбдірахман қазақ көркемөнерпаздар шығармашылығы деп автордың сыртқы қажеттілігіне байланысы жоқ, есесіне ішкі қажеттіліктері мен музыкалық дарынынан туған өзіндік музыкалық болмысын таныту формасын атайды. Мұндай әуесқой өнерпаздар қатарына ХХ ғасырдың бірінші жартысында ауызша-кәсіби мәдениет дәстүрін жалғастырып, өз ана тілін жақсы білетін орындаушылар жатты. Бірақ қазіргі заман талабына сәйкес олар әуесқой-авторлар еді, себебі олар музыкалық білім берудің жаңа моделінен тысқары қарастырылды.

Сонымен қатар Кеңес Одағынан тыс жерлерде танымал мәдениет пен джаз және рок-н-ролл сынды талай тыңдарманның жүрегін жаулаған басты музыкалық жанрлар қарқынды дамыды.

Белгілі музыкатанушы Виктор Цукерман «заманауи бұқаралық мәдениеттің дамуы шын мәнінде бүкілхалықтық сипатқа ие болған тыңдармандар санының күрт өсуіне ықпал етті» деп жазады. Музыка физикалық тұрғыда бәріне қолжетімді болды. Радио, телевидение, күйтабақ ойнатқыштарда музыка үн қатты, енді тыңдарман үшін шекара жойылды. Тіпті музыканы «темір перденің» өзі көлегейлеуге қабілетсіз болды.

Батыс мәдениетінен айырмашылығы, Одақта эстрада бағыты дами бастады, эстрада ойын-сауық мазмұндағы сахна өнері деп түсінілді. Олардың қатарына цирк қойылымдары, пародиялар, сатиралық қойылымдар мен би жатты. Эстрадалық өнердің ең жарқын көрінісі ән жанры болды. Негізі бұл да поп-музыка, бірақ кеңестік идеологияның шекпенінен шыққан еді.

Осындай жағдайда бүгін бәрімізге белгілі қазақстандық поп-мәдениет қалыптасты. Бай мұраға ие болсақ та, қазақстандық эстраданы ой елегінен өткізуге деген талпыныс көп болмады. Қазақстандық бұқаралық музыка мәдениетін теориялық тұрғыдан тануға алғаш ұмтылыс жасағандардың бірі – музыкатанушы Айжар Айтуарова еді. Өзінің кандидаттық диссертациясында ол Қазақстанның бұқаралық музыка мәдениетінің генетикалық түп-тамыры екі бағытта – қазақ мәдениетінің фольклорлық қойнауында және ауызша кәсіби шығармашылықта қаланған деген ойды дамытады. Яғни қазақстандық поп-музыка дәстүрлі музыка мен «бұқаралық-популяр жанрлардың жалпыодақтық номенклатурасы» синтезінде көрініс тапты [Айтуарова, 9б]. Бұл синтез КСРО-ның мәдени саясаты жүргізген музыкалық-ойын-сауық саласын бірүлгіге салудың, стандарттаудың нәтижесі болды. Бұл бүкілодақтық бұқаралық музыка кеңестік эстраданың әмбебап үлгісіне сай дамысын дегенді көздеді. Аталған процестің баламасын «формасы ұлттық, мазмұны социалистік» дейтін сталиндік принцип бойынша жазылған ұлттық опералардың қалыптасуынан табуға болады. Біз бұл туралы BAYSA подкастының бірінші маусымында сөз қозғадық.

Сонымен, Бұқаралық музыка мәдениеті Қазақ КСР-інде үш бағытта дамыды. Бірінші бағыт ХХ ғасырдың екінші жартысындағы танымал музыканың стильдік үлгісімен байланысты. Яғни ол қоғамға сай келетін кеңес эстрадасы ғана емес, джаз, рок-н-ролл және басқалары.

Екінші бағытты мәдениетпен және кеңес өкіметімен тығыз байланыста туындаған танымал әндер тізбегі жалғастырады. Олардың қатарында осы ән дәстүрінің негізін салушы шоқ жұлдыздар – Төлебаев, Хамидилердің әндерін, сондай-ақ олардың ізбасарлары – ХХ ғасырдың екінші жартысындағы жас композиторлар Шәмші Қалдаяқов, Ескендір Хасанғалиев, Сейдолла Бәйтереков және басқалары бар.

Үшінші бағыт дәстүрлі қазақ музыкасына мейлінше жақын әуесқой авторлардың шығармаларымен байланысты. Дәл осы тұста кеңестік Қазақстан жағдайында дәстүрлі өнердің дамуы жергілікті деңгейде жалғасты. Бұл бағытпен Дәнеш Рақышевтің, Ілия Жақановтың, Алтынбек Қоразбаевтың әндері кіндіктес келеді.

Музыкалық ойнатқыштар мен телерадио хабарларының дамуынан бөлек, аталған жанрлардың музыкада кең тарауына қоғамдағы жағдай мен Жылымық кезеңі ықпал етті. КСРО-да адамдар арасындағы махаббат пен қарым-қатынас мәселесін көтеретін фильмдер түсіріле бастады. Осы тұста Леонид Гайдайдың «Бриллиантовая рукасы” (“Гауһар қол») және Шуриктің шытырман оқиғалары, Юрий Чулюкиннің “Девчатасы” («Қыздары») мен Владимир Чеботарёв пен Геннадий Казанскийдің «Қосмекенді адамы» (“Человек амфибия”), Юлия Райзманның «Бұл махаббат па?» (“А если это любовь”) және Георгий Данелияның «Мәскеуде жүрмін адымдап» (“Я шагаю по Москве”) фильмдері жарық көреді. Бұл сәт Батыстан мәдени оқшауланудың бұзылуының басы болды. Жастар субмәдениетінің хиппи және битниктер сияқты алғашқы жас өскіндері пайда болып, музыканы қолмен көшіріп басу нәтижесінде кеңес жастары батыстың поп-мәдениетіне қол жеткізді.

Кеңестік Қазақстанда батыс музыкасын таратуда алыпсатарлар маңызды рөл ойнады, десе де олардың қызметі заңмен жазаланатын еді. Олар әйгілі винилді пластинкаларды, аудиокассеталар мен иіршіктерді сатты. Жергілікті жерасты базаларда пластинкалар тіпті валютаның орнын басты. Олардың құны 25 рубльден 120 рубльге дейін жетті, бұл бір маманның айлық еңбекпұлымен салыстыруға тұрарлық үлкен ақша. Алыпсатарлардан бөлек, пластинкалар шетелге шығу мүмкіндігі бар, көбіне гастрөлдік сапарлар мен іссапарларға шығатын әртістер, дипломаттар мен әскерилердің арқасында пайда болды.

Қазақстанда бұқаралық музыка 1956 жылдан бері қалыптаса бастайды, сол тұста Қаз КСР радио және телевидение комитеті жанынан ұжым құрылып, ол кейін Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестріне айналады. Ұжым оркестрге арналған шығармалар мен қазақстандық композиторлардың радио мен телевидениеге лайықталған эстрадалық әндерін ел арасында тарату мақсатында құрылады. Уақыт өте келе ол елдегі танымал музыканың айқын символына айналды.

Мұнда танымал дирижерлер, композиторлар, қазір Қазақстандағы кеңестік бұқаралық музыканың үлгісіне айналған танымал әндерді шырқаған орындаушылар өз шығармашылық жолын бастайды. Әр жылдары Валериан Каретников, Василий Лисица, Александр Гурьянов, Кеңес Дүйсекеев оркестрге жетекшілік етсе, орындаушылар қатарында Суат Әбусейітов, Гүлвира Разиева, Ескендір Хасанғалиев, Лаки Кесоғлу, Зейнеп Қойшыбаева, Люция Төлешова және т.б бар.

60-жылдары жергілікті музыканы орындау мүмкін емес екені белгілі болды, темір перденің салдарынан батыс музыкасы ел аумағында кең танылып кетті. Сол кезде эстрадалық-симфониялық оркестр музыканттары концерттік бағдарламаларға нотасы Мәскеуден келетін джаз шығармаларын да енгізе бастады. Осылайша, Қазақ теледидары мен радиосының эстрадалық-симфониялық оркестрі қазақстандық джаздың қалыптасуына әсер етті.

Осы орайда оркестрдің жетекшілері мен музыканттарының сіңірген еңбегі зор екенін атап өткен жөн, себебі сол заманда билік мұндай музыкаға кертартпа көзқарас танытты, әсіресе Қазақстанда жергілікті биліктің аталған музыкаға қатысты сыңаржақ көзқарасы басқа Кеңестік республикаларға қарағанда ұзағырақ бой көрсетті. Сол жылдары Алматыда джаз сауық кештерінің көркі қызғаны сондай, оның соңынан КГБ қызметкерлері түскен деген деректер де бар.

Джаз Кеңестік Қазақстанға 50-ші жылдары келді. Бұл жанрдың жолбастаушыларының бірі – барабаншы Валерий Юлевич еді, ол Алматыда джаз-бэндті құрып, Әуезов-Гоголь көшелерінің қиылысындағы автокөлік жөндеу зауытының Мәдениет үйінде би кештерінде өнер көрсеткен. Шетелдік джаз топтарының жазбаларын естір құлаққа құйып алып джаз туындыларын орындаған. Ол кезде Беларусь, Латвия, Әзірбайжан, Армения сияқты кеңестік республикалардың джаз топтары Алматыға гастрөлдік сапармен жиі келетін. Осылайша, алғашқы джаз топтары Қазақстанда эстрада-джаз бағытын дамытады. Тек 70-ші жылдары Тахир және Фархад Ибрагимовтердің «Бумеранг» тобының арқасында мұнда суырып салма элементтері бар дәстүрлі джаз үні естілді. Олар Қазақстанда тұңғыш джаз клубының ашылуына түрткі болды.

1964 жылдың 25 маусымында Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті «Республикадағы музыка өнерінің жай-күйі және оны дамыту бойынша іс-шаралар туралы» қаулы қабылдады. Құжатта министрлер кабинетіне елдегі концерттік ұйымдардың мамандар тапшылығы мәселесін шешетін эстрадалық студия құру туралы жарлық бар еді.

Шамамен бір жылдан кейін, 1965 жылдың 20 мамырында Қазақ КСР үкіметі №383 «Эстрадалық және хор студиясын ұйымдастыру туралы» Қаулы қабылдады. Барлық аймақтық және облыстық мәдениет басқармаларына, сондай-ақ театрларға сол жылдың 20 шілдесіне дейін студияда білім алу үшін өңірлер мен астанадан талантты жастарды іріктеу жұмыстарын жүргізу тапсырылды.

1965 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақ концерт жанында екі жылдық эстрадалық студия өз жұмысын бастады, ал Абай атындағы опера және балет театры жанынан екі жылдық хор студиясы құрылды. Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін жергілікті эстраданы дамыту мақсатында өз астанасында осындай студиялар ашқан үшінші ел еді.

Қазақ КСР Еңбек сіңірген әртісі Гүлжихан Ғалиева Эстрадалық студияның алғашқы басшысы әрі шығармашылық жетекшісі атанды. Кейіннен студия бойын тіктеп, қазіргі Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрада және цирк колледжіне айналды.

1967 жылы эстрадалық студияның түлектері Ғалиеваның жетекшілігімен «Гүлдер» жастар ансамблінің, Мемлекеттік қуыршақ театры мен қазақ циркінің алғашқы құрамын жасақтады.

Роза Рымбаева, Қайрат Байбосынов, Мақпал Жүнісова және және өзге де орындаушылар өнер жолын аты аңызға айналған «Гүлдер» жастар ансамблінде бастады. Композитор әрі пианист Еркен Ынтықбаев өз естелігінде «Гүлдер» ансамблінің «16 қыз» әнінде он алты қыз қысқа етекті бүрмелі ұлттық көйлек киіп, қолдарына домбыра алып, би билегенін айтады. Бұл әуел баста көрерменді таң қалдырғаны рас, бірақ қазақ сахнасында орындаушылықтың жаңа формасының қалыптасуына да түрткі болды.

50-60 жылдардағы бұқаралық музыка мәдениеті кеңестік Қазақстан музыкасының әрі қарайғы беталысына ықпал етті. Кеңес номенклатурасы біртіндеп өнерге деген қысымды бәсеңдетті, сондықтан жаңа музыкалық ағымдар ел аумағына тек пластинка түрінде ғана емес, сахналық қойылым ретінде де еніп, көрерменге кең таныла бастады. Бұл әлбетте алғашқы музыкалық институциялар – оркестрлер мен эстрада және цирк студияларының зор еңбегі. Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің ән лирикасымен байланысты қазақ бұқаралық музыкасының маңызды бағытын қалың көпшілікке танымал етуде олардың рөлі орасан зор және BAYSA подкастының келесі эпизодында бұл туралы кеңірек тарқатып айтамыз.

2 маусым, 2 эпизод. Қазақ музыка тарихындағы үш есім: Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов, Сейдолла Бәйтереков.

2-эпизод. Қазақ музыка тарихындағы үш есім: танымал әндердің композиторлары – Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов, Сейдолла Бәйтереков
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Бұл эпизодты дайындау үшін біз ән өңдеуші әрі музыкант Илья Башкатовпен, композиторлар Санжар Бәйтереков және Артық Тоқсанбаевпен әңгімелестік. Олар поп-музыканың діңгегіне айналған қазақ эстрадасындағы үш маңызды тұлғаның мұрасы хақында өздерінің кәсіби көзқарастарын ортаға салды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда танымал әндерді шығарған тамаша дарынды композиторлар өмір сүріп, өнерін дамытты. Олардың бәрі Қазақстанда музыка ортасының қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты. Бүгін біз ондаған жыл өтсе де, музыкалық мұрасы өмір сүріп, өркендеп жатқан үш композитор туралы сөз қозғаймыз.

Бірақ композиторлар туралы сөз бастамастан бұрын кеңес мәдениет өмірінің айнымас құбылысы – эстрада және эстрадалық жанрға тоқталайық.

«Эстрада» дегенде көз алдымызға жарқ-жұрқ еткен жарығы, құлақ тұндырар дыбыс жабдығы бар үлкен сахна елестейді, әрине солай болуы заңдылық. Эстрада – ХХ ғасырда пайда болған қала мәдениетінің ән жанрлары негізінде қалыптасқан ұғым. Эстрада терминінің мағынасы мейлінше бұлдыр болғанын мойындау керек. Оған бір ғана критерийге сай келетін, яғни бұқаралық ойын-сауыққа арналғанның бәрі – рок, поп, джаз және басқа да жанрлар кірді. Эстрадалық әннің негізгі сипаттамасы –қарапайымдылық пен қолжетімділік, көпшілікке мейлінше жақын образдар, тақырыптың өзектілігі, қарапайым қайырма, кең аудиторияға лайықталу еді. Байыпты және жеңіл жанрлардың поляризациясына қарамастан, эстрадалық музыкада да шедевр туындылар пайда болды. Ал бұл эпизодтың кейіпкерлерінің шығармашылығында мәңгі өлмейтін (evergreen) туындылар жетерлік.

Бұл эпизодта біз композиторлар – Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтереков туралы әңгімелейміз. Олар әртүрлі, бірақ сөзсіз талантты әрі шоқтығы биік тұлғалар еді, әрқайсысы қазақ мәдениеті тарихында өшпес із қалдырды. Үшеуін бір қатарға қойып теңестіруге келмейді, үшеуі де ең демократиялық жанрдың бірі – ән жанрында қалам тербеген, үшеуін тек халықтың шексіз махаббаты мен көзі тірісінде қол жеткізген даңқы ғана емес, музыка жазудағы көрегендігі де біріктіреді.

Таланатты әрі танымал қазақ композиторлары арасында Шәмші Қалдаяқовтың тұлғасы ерек. Әрине, оған дейін де лирикалық ән жазған Садық Кәрімбаев немесе Әблахат Еспаев сынды композиторлар болған, бірақ шығармашылығы терең бойлап, әндері тыңдарманның ыстық ықыласына бөленген ең әуелі Шәмші Қалдаяқов еді.

Шәмші Қалдаяқов музыкаға құштар отбасында дүниеге келді: әкесі Әнәпия Домбаев ақын болған, қобызда, домбырада ойнаған, ал анасы Сақыпжамал Домбаеваның дауысы әдемі болған, ол қазақтың көптеген халық әнін білетін, ән салып, домбыраның құлағында ойнайтын. Ата-анасы ұлдарының музыкаға деген ұмтылысын қолдап, оның өтінішін жерге тастамай, Әнәпия баласына мандолин алып береді.

Қалдаяқовтың кәсіби музыкаға барар жолы оңай болған жоқ. Сұрапыл соғыс жылдарында жасөспірім Шәмші жүк көлігінің жүргізушісі болып жұмыс істеді, кейін зоотехниктің оқуына түсіп, артынша әскерге кетеді. Мәскеу түбінде әскери борышын өтеп жүріп, Шәмші Қалдаяқов өмірін түбегейлі музыкамен байланыстыруды ұйғарады.

Ресейден келген бойда Ташкентте тұратын апасының үйіне қоныс аударып, алғашқы музыкалық білімін сол жақта алады. Қалдаяқов Хамза атындағы музыкалық училищенің музыкалық теория және композиция факультетіне Соломон Юдаков пен Аркадий Каральскийдің сыныбына түседі. Ташкентте Қалдаяқов Өзбекстанға гастрөлдік сапармен келген Алматы филармониясының солисі Жамал Омаровамен танысады, ол болашағынан үміт күттіретін композиторды Алматыға шақырады. 1956 жылы «Менің Қазақстаным» атты патриоттық ән жазған танымал композитор Алматыдағы консерваторияға түседі, бірақ оқуын аяқтамайды, басқа жағдайларға байланысты отбасымен Шымкентке көшеді. Бұл алпысыншы жылдар дәуір табалдырығын аттаған кез еді.

Жалпы, Шәмші Қалдаяқовтың аты қалыптасып қалған ойлармен қатар аталады. Солардың бірі «қазақ вальсінің королі». Неге қазақ вальсінің деген заңды сауал туындайтыны анық. Негізі "Қазақ вальсі" терминін композитор Латиф Хамиди "Қазақ вальсі" деп аталатын туындысын жазып, қолданысқа енгізгені белгілі.

Шәмші Қалдаяқовтың көп әні үш үлесті өлшемде, яғни вальс өлшемінде жазылған. Вена вальсі де дәл солай. Ал Шәмші Қалдаяқовтың әні былай естіледі. Бір шетінен, үш үлесті өлшем сол кезде кеңес эстрадасында мейлінше танымал болды, басқа да қазақ композиторлары осы өлшемде жазған. Мәселен, Бекен Жамақаевтың «Махаббат вальсі» әнінің үзіндісін тыңдайық.

Шәмші Қалдаяқовтың аз айтылғанымен, сөзсіз назар аударуға тұрарлық тағы бір атағы – дастархан басында шырқалатын әндердің королі. Қазір бұл оғаш естілуі мүмкін, тіпті жөнсіздік, құнсыздандыру болып көрінуі де ықтимал. Себебі дастархан басында ән шырқау тәжірибе ретінде біздің өмірімізден жоғалды, кейінгі онжылдықтарда музыкамен байланыс тәсілінің өзгергені белгілі. Ал бұрын, әжелеріміздің, тіпті аналарымыздың жас кезінде әннің танымалдығы оның күнделікті өмірде қаншалықты жиі айтылатынына байланысты еді. Ең алдымен сол жылдары Қазақстанда Шәмші Қалдаяқовтың әндері айтылатын, кейін Әсет Бейсеуов пен Ескендір Хасанғалиевтің әндері көпке таныла бастады.

Алпысыншы жылдары магнитофон қарапайым кеңестік отбасы үшін құнды дүние еді. Есесіне сол жылдары әр отбасында таңсәріден түн ортасына дейін жұмыс істейтін радио болды. Жұлдыз болу үшін радио эфирінде бірнеше рет ән шырқаудың өзі жетіп жатты, себебі контент анау айтқандай көп болған жоқ, арналар мен радиостанциялар да аз. Редакцияға жазылған хаттарда тыңдарман жүрегінен орын тапқан әртістердің әндерін жиі қою сұралды. Осылайша, әртістер халық арасында кең танылып, тез әйгілі болды.

Ал, Шәмші Қалдаяқовтың әндерінің қалай халық арасында кең таралатынына таң қалмау мүмкін емес. Ол тыңдарманның жүрегіне жол таба білетін. Ал мұнда, сөзсіз, бірге жұмыс істеген ақындармен керемет синергиясы маңызды рөл ойнады, себебі ән – музыка мен сөз синтезінің нәтижесі. Тұманбай Молдағалиев, Мұхтар Шаханов, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әлі сынды Қазақстанның белді ақындары Шәмші Қалдаяқовпен жұмыс істеген. Бір жағынан, олардың өлеңдері әдемі болса, екінші жағынан, адам жанының пернесін дөп басатын. Цензураның үлкен сүзгісінен өтіп, насихат құралының бірі болған қарапайым, қала берді ресми кеңес эстрадасының ауанында адамдар осы әндерді тыңдап, жаттап, жандарына жақын әлдене тапты. Ал Оңтүстік Қазақстанның тумасы Шәмші төл өңірінің болмысына тән қонақжайлық пен жан дүниесінің кеңдігін таныта білді. Оның әндері той-томалақ, мерекелік кеш мәдениетіне сіңіп, үйлесім тауып, бір сәтте оның айнымас бір бөлшегіне айналды. Алматы да Шәмшінің ықпалынан қалыс қалмады, мұнда Шәмші Қалдаяқовтың әндері бірден танымал болды. Әрі көп әні де осында жазылды.

Шәмші Қалдаяқов – шынында тума талант, таңдай қақтырарлық дарынды композитор. Ол әндерді қалай жазамын деп ойға батпаса керек. Ол жай ғана ән жазды. Ал Қалдаяқовтың шығармашылығында әлі де ашылмаған белестердің бар екені сөзсіз, себебі оның әлі жарияланбаған, ешкім орындамаған әндері бар.

Қазақстанның әр қаласында жыл сайын Шәмші Қалдаяқовты еске алу кештері өтіп, зал толы тыңдарман жинайды. Бұл – ондаған жылдар сағымдай зулап өтсе де, оның музыкасының сұранысқа ие екендігінің дәлелі. Дегенмен, бүгінде Шәмші Қалдаяқовтың есімінің мықты музыкалық брендке айналуында замандасымыз Қалдыбек Құрманәлінің сіңірген еңбегі зор. Ол 1992 жылдан бері «Шәмші әндері» шығармашылық кешін өткізіп, композитордың құрметіне «Ән аға» немесе «Шәмшімен сырласу» атты ән арнап, онда Шәмшінің бір әнінің әуенін келтіреді.

Қазақтың тағы бір белгілі композиторы Әсет Бейсеуовтің тағдыры басқаша сипат алды.

Әсет Бейсеуов 1938 жылы Алматы маңындағы Қарғалы ауылында дүниеге келген. Соғыс басталғанда әкесі Көпбай майданға аттанып, сонда қаза табады. Анасы Рахима Әсетті Көпбайдың інісі Қожамқұлдың тәрбиесіне қалдырып, Павлодардағы төркініне кетеді. Алғашында ол Қарғалыдағы мектепте оқып, есейген соң Алматы интернатына ауысады. Ол жерде мұғалім Ибрагим Нүсіпбаевпен танысады, ол Әсеттің бойындағы әншілік қабілетін байқап, хор үйірмесіне жазылуға кеңес береді. Өзінің «Алмалы Алматым» атты алғашқы әнін ол 9 сыныпта жазған, осылайша Әсет Бейсеуовтің композиторлық жолы басталады.

Әсет Бейсеуовтің шығармашылығында жарқын композиторлық шешімдер көп. Илья Башкатовтың айтуынша, Әсеттің әндеріне тән бір ерекше қасиет – оның әуендері кез келген стильге үйлесім тауып кетеді. Мысал ретінде ол босанова, твист, джаз-рок стилінде шырқалған «Мұңайма» әнін келтіреді. Кез келген өңдеуде бұл ән табиғи әрі әдемі естіледі.

«Армандастар» әнін әскери оркестр марш ретінде орындаса, Мақпал Жүнісова диско мәнерінде шырқады. Әсет Бейсеуов тез есте қалатын әрі музыкалық талғамы әр түрлі деңгейдегі адамдардың құлағына қонатын секвенцияларды жиі қолданған. Ол зейін қойып тыңдауға тұрарлық тамаша әндердің композиторы еді. Айтпақшы, «Гүлдер» вокалды-аспаптық ансамблі оның осы аттас лирикалық әнінің құрметіне аталған.

Қазақтың кең популяр әндерінің дастархан басында шырқалатын кезеңі жетпісінші жылдардың екінші жартысында мәресіне жете бастады. Сейдолла Бәйтереков, Кеңес Дүйсекеев сынды композиторлар дастархан басында айтуға келмейтін, оны орындау үшін ең болмағанда қарапайым дауыс дағдыларын қажет ететін интонациялық күрделі әндер жазды. Соған қарамастан, олар 70-ші және 80-ші жылдардағы ең танымал әндердің композиторы болып қалды. Олардың ізбасарлары, консерваториянының түлектері бұл композиторлардың музыкасын «фирма» деп атаған, бұл композиторлар тілінде жоғары деңгейді білдіреді.

Сейдолла Бәйтерековті көбі ең алдымен тамаша адам еді деп еске алады. Өне бойының айрықша нәзіктігі мен биязылығы оны расында басқа мәдениет қайраткерлерінен даралап тұрады. Ол Қазақстанның оңтүстігінде, үлкен әулетте дүниеге келген. Оның нағашы атасы дәулескер күйші болған, ауылдағы жақын-жұрағаттың бәрі оның күйін тыңдауға жиналады екен. Балаларының ішінде дәл осы музыкалық талант Сейдоллаға беріледі. Мектепте ол баянда ойнап, ән айтқан, бірақ ән жазбаған.

Шымкенттегі музыкалық колледжге түскенге дейін біраз уақыт Мәскеу теміржол институтында оқып, Қазақстанға оралып, әскери борышын өтейді. Ал кәсіби музыкаға Сейдолла кемел шағында келеді. Колледжді бітіргеннен кейін Алматыдағы Консерваторияға хор дирижері мамандығына оқуға келіп, Базарғали Жаманбаевтан тәлім алады. Бұл оқиға Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылық жолындағы шешуші сәт еді.

КСРО-да музыкалық инфрақұрылым қалыптасты, композиторлар мен орындаушылардың ротацияға түсуге, өнерін радио арқылы тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына танытуға мүмкіндігі болды. Десе де Бүкілодақтық байқауларда славян емес композиторлар үшін көрінбейтін шектеулер бар еді: олар жоғары жүлделерге қол жеткізе алмайтын, ал әндері топ жарып, бірінші орын алған емес.

Роза Рымбаеваның орындауындағы Сейдолла Бәйтерековтің «Әлия» әні осы айтылмайтын заңдылықты еңсерген алғашқы қазақ әні болды, Рымбаева сөзсіз жеңіске жеткен еді, ән бірден хитке айналып, қазақ ән өнерін бүкілодақтық және халықаралық деңгейге шығарды.

Сейдолла Бәйтерековтің шығармашылығы өзі бала кезінде бойына сіңірген халық әні және полифониямен ерекшеленетін кәсіби хор музыкасының синтезінен тұрады. Санжар Бәйтерековтің сөзінше, әкесінің мұрағатында Якоб Обрехт сынды ортағасырлық композиторлардың партитуралары сақталған, бұл Сейдолла Бәйтерековтің жалпы қазақ халық музыкасына тән емес полифонияға қызығушылық танытқанын аңғартса керек.

ХХ ғасырдың екінші жартысында джаз кеңестік музыкаға белсенді түрде ене бастады. Ол музыканттардың бұрын естіген дүниелеріне кереғар әрі түсініксіз бола отырып, еркін өмірдің бір бөлшегіне айналды. Сейдолла Бәйтереков те джазды бойына сіңіріп, оны өз музыкасына үйлестірді. Септаккорд, нонаккорд және синкоптың тізбегі, оңтүстікамерикалық ырғаққа жүгінгенде джаз композитордың музыкасына жаңа реңк берді.

Шәмші Қалдаяқовты қазақ вальсінің королі десе, Сейдолла Бәйтереков қазақ босановасының королі, себебі Сейдолла Бәйтерековтің көптеген әні босанова ырғағымен жазылған.

Босанова 60-шы жылдары пайда болып, танымал халықаралық музыка тіліне айналды. Ал қазақ босановасы – бұл музыкатанушыларға ғана емес, музыканттардың өзіне де әлі толық ашылмаған құбылыс. Бұл жанр Қазақстаннан шалғай жатқан Бразилияда пайда болса да, қазақ босановасындағы бізге түсінікті, жергілікті әуез жоғалған жоқ, композитордың ой-пайымы да өз орнында. Босанова өзінің көңіл-күйімен баурап алып, қазақ композиторлары мен музыканттарының дүниетанымымен сәтті үйлесім тапты.

Сейдолла Бәйтереков хор мен оркестрге арналған шығармалар, фильмдер мен спектакльдерге музыка жазса да, ән ол үшін өзін еркін сезінген айрықша жанр болып қала берді және бәрінен бұрын ән жанрында мейлінше ашылды. Әлбетте, ән тыңдарманға өте жақын – ал композиторға өз өнерін халыққа арнау өте маңызды. Сұхбаттарының бірінде ол адамдар шырқай алу үшін қарапайымдылық пен қолжетімділікті қолай көретінін, әнде күрделі модуляциялар жасағанды ұнатпайтынын айтқан еді. Расында солай: талай жылдар өтсе де Сейдолла Бәйтерековтің әндерін кәсіби әншілер де, әуесқойлар да орындайды. Мысалы, «Жан досым» немесе «Дос туралы жыр» үйлену тойында да, дос-жаранмен болатын отырыстарда да жиі шырқалады.

Бәйтереков өз әндерін кең вокалдық диапазонға лайықтап жазды, өйткені орындаушы да маңызды. Кейде орындаушы жаман материалды жақсы немесе керісінше, жақсы материалды жаман етуі мүмкін. Бұл тұрғыдан алғанда, өнердің барлық түрінің ішінде музыка орындаушының қарым-қабілетіне тікелей байланысты, сондықтан кез келген композитор жақсы орындаушыны іздейді. Сейдолла Бәйтереков үшін Роза Рымбаева көп туындыларын орындаған шоқтығы биік орындаушы болды. Дәл осындай жарқын тұлғалардың тағы бірі – халық әнінің нақышында жазылған «Сары Арқа» әнін орындаған Бағдат Сәмединова.

Оның әндерін сондай-ақ танымал әншілер – Ермек Серкебаев пен Әлібек Дінішев шырқады. Жалпы, Бәйтереков жақсы орындаушыларды өте сәтті таңдап, дөп түсетін.

Композитор сөзге де байыппен қарайтын, себебі оның әндері мәтінмен терең байланысып жатыр, мысалы, мәтінді шет тіліне аударғанда ән өз реңін жоғалтып алатын жағдайлар да болады. Әріптестері мен отбасы мүшелерінің сөзінше, композитор мәтінді мұқият таңдап, оны әнге салып шырқап, кейде сөздердің орнын ауыстыратын. Ол үшін мәтінде дауысты дыбыстардың, екпіннің болғаны маңызды еді. Оның көптеген әні 3 шумақтан тұрады, ал егер 2 шумақ болса, ол міндетті түрде сегіз жолдан тұруы тиіс. Композитор сұхбаттарының бірінде, егер мәтін ән болып шырқалмаса, онда әннің тууы мүмкін емес деген еді.


Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов және Сейдолла Бәйтерековтің әндері – айтарлықтай кең таралған кеңестік эстрада болғанымен, ол қарапайым қазақстандық тыңдарманға бағытталуымен ерекшеленеді. Ән туралы айтқанда үнемі тасада қалып қоятын ақындардың да бұл тұста маңызы зор екенін атап өткен жөн.

Тұманбай Молдағалиев, Жұбан Молдағалиев, Бәкір Тәжібаев, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Әбдірахман Асылбек, Шөмішбай Сариев және басқа ақындардың бұл жанрдағы маңызы композиторлардан бір мысқал кем түспейді. Себебі ән қашан да ақын мен композитордың бірлескен еңбегінің жемісі. Жалпы, бұл кезеңде өнер иелері мағынаға көп мән берген – олардың әндеріндегі мән-мағына өте маңызды рөл ойнайтыны ақиқат. Бәлкім, содан да болар, олардың әндері уақытқа бағынбайды – ондаған жылдар бойы өзектілігін жоғалтпай, тыңдарманның ыстық ықыласына ие болып келе жатыр.

Әрине, қазақтың популяр ән өнерінің бастауында тұрған композиторлардың саны үшеумен шектелмейді. Бұл – көз майын тауысып ақпарат жинап, басқа елдердегі музыкалық тәсілдер мен замандас музыканттардың тәжірибесін бойына сіңірген композиторлар мен музыканттардың буыны. Оларға көбіне «Америка дауысы» сияқты радиостанциялардың толқынын ұстап, эфирді магнитофондарға жазып алып, қайта көшіріп, ноталарды тыңдап отырып қағазға түсіруге тура келді. Ерекше жаңа ырғақты құлағы шалып қалса, бойын айрықша сезім билеп, музыканттар бұл жаңалықты өз музыкасына енгізіп, отандық музыка топырағына жаңа дән сеуіп, оны мәдени кодымыздың, мәдениетіміздің бір бөлшегіне, табиғи бөлігіне айналдыруға ұмтылыс жасады.
2 маусым, 3 эпизод. Қазақстан музыкасындағы вокалды-аспаптық ансамбльдер феномені
3 эпизод. Қазақстан музыкасындағы «Вокалды-аспаптық ансамбльдер» феномені.
Дәрісті Қазақстан музыкасын зерттеуші, qazaq indie тәуелсіз музыкалық бірлестігінің негізін қалаушылардың бірі Руслан Якупов әзірледі.

Алпысыншы жылдар – дыбыс жазу мен музыка жаңғырту саласында айтулы жаңалықтарға толы, музыка тыңдауды қолжетімді еткен кезең еді. Кеңес азаматтарының үйінде музыка ойнатқыштар пайда болып, кейбірі алғашқы теледидарын сатып алған еді. Поп-музыка жанры кең етек жайып, оның айналасында жаңа индустрия қалыптаса бастады.

60-шы жылдардың соңында бүкіл әлемде жастар поп-мәдениеті, әсіресе, музыкалық поп-мәдениет гүлдене бастады. Осы құбылыстың жарқын мысалының бірі – «битломания» немесе Beatles тобына деген асқан қызығушылық болатын.

Ливерпульдік төрттік халықаралық танымалдыққа ие болған алғашқы топ ретінде тарих сахнасында қалды. КСРО-ның жас қыз-жігіттері де шет қалмады, олар батыс рок-музыкасымен танысып, тыңдап, шабыт алып, өзіндік төл музыкалық топтарын құруға тырысады. Жастардың шығармашылығына ерік беру Компартияның жоспарында жоқ еді, алайда тасыған өзендей алып өнер қарқынымен күресу қиынға тиді. «Жеңе алмасаң, басқар» деген сөз бар емес пе? Осылайша ХХ ғасырдың екінші жартысында республика көлемінде вокалды-аспаптық ансамбльдер немесе қысқартып айтқанда ВИА-лар құрыла бастады.

ВИА кеңес эстрадасының ажырамас бөлігіне айналды. Олар сол кездегі «батыс» рок-топтардың баламасы ретінде ойластырылса да, цензурамен өмір сүретін кеңес мәдениетінің ерекшелігін ескере отырып жасақталды. Цензура музыка мен мәтінді, сондай-ақ әртістердің сыртқы келбеті мен сахнадағы қимылын реттеп отырды. Еркін қимыл-қозғалыс пен биге тыйым салынды, көзге ұратын сыртқы келбетке жол берілмеді.

Кәсіби ұжымдар да, көркемөнерпаздар ансамблі де бақылауға алынды. Бақылау қиын болмады, өйткені музыкалық ұжым белгілі бір ұйымға тіркеліп, оның көркемдік жетекшісі болуы тиіс еді. Қатаң цензураға қарамастан, музыканттар шынайы өнер жасап, арада 60 жыл өтсе де әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған музыканың айрықша образын тудыра алды. Бұдан бөлек, вокалды-аспаптық ансамбльдер масштабы бойынша да, стилі тұрғысынан да әртүрлі болды.

ҚазКСР-де алғашқы вокалды-аспаптық ансамбль туралы 1967 жылы айтыла бастады. Осы кезде жыл сайын республика көлемінде музыкалық фестивальдер мен байқаулар өткізілетін. Бізге белгілі көптеген ансамбльдер жыл сайын Алматыда өтетін «Студент көктемі» фестивалінде өз тыңдарманын тапты.

Байқаулардан бөлек, көптеген әуесқой музыканттар «би кештері» мен студенттік кештерде өнер көрсетті. Олардың репертуары сол кезде танымал болған батыс рок-топтары мен кеңес эстрадасының өңделген әндерінен тұрды, бірақ уақыт өте келе төл әндерін жазып, орындайтын топтар көбейе бастады.

Сол кездегі ансамбльдердің көбі студенттік ортада, қала берді театрларда, мәдениет үйлерінде, филармонияда және басқа да мәдениет мекемелерінде пайда болды. Біріншіден, бұл ұйымдардың өз музыкалық техникалық базасы, аспаптары, дайындалуға және өнер көрсетуге арналған орны болды, сондай-ақ Комсомол мен мәдениет министрлігі тарапынан да қолдау болды.

Әрбір ірі жоғары оқу орнының өз ансамблі болды. Политехника институтында «Дос-Мұқасан», Қыздар педагогикалық институтында «Айгүл», Ауылшаруашылық институтында «Алтын Дән» ансамблі құрылды.

Олардың кейбіреуі, мысалы «Дос-Мұқасан», халықтың ықыласына ие болып, институттың мәжіліс залынан Ленин Сарайының сахнасына дейін жетіп, кәсіби вокалды-аспаптық ансамбль мәртебесіне ие болып, толыққанды музыкалық мансабын бастады.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі сияқты басқа топтар институтпен тығыз байланысын сақтап қалды. Оның мүшелері – Қыздар Педагогикалық Институты музыка факультетінің студенттері оқуын бітіріп, «Айгүлде» өнер көрсеткеннен кейін өз оқу орындарында жұмыс істеді.

«Гүлдер» және «Алматы әуендері» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің ауқымы бұлардан өзгеше.

Біріншісі өзі аттас қазақ республикалық жастар эстрадалық ансамблінің құрамында болды. Бұл ансамбль музыканттардың үлкен тобымен және өз би труппасымен жұмыс істеді. Ал екіншісі Алматы облыстық филармониясы негізінде құрылып, ондаған әртісті, аспаптық және вокалдық ансамбльдердің басын қосты.

Қазақстанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдер де болды. Олардың ішінде ерекше көзге түскені – «Ариран» эстрадалық ансамблі мен «Яшлык» еді. Олар ұлттық театрлар негізінде құрылған. Топ музыканттары халық және эстрадалық музыка тоғысында әндер жазды.

«Арай» вокалды-аспаптық ансамблінің салған айрықша жолы бар. Ансамбльдің әншіні сүйемелдеу мақсатында құрылғанының өзі бірегей оқиға еді, ал әнші – жиырма екі жастағы Роза Рымбаева болатын. Уақыт өте «Арайдың» мүшелері сол уақытта Роза Рымбаевамен жұмыс істеген композиторлар және ақындармен бірге ән авторларына айналды.

Музыка мәдениеті мен эстраданың дамуының маңызды бөлігі – дыбыс жазу, жарыққа шығару және тарату. 1972 жылы КСРО-дағы жалғыз музыкалық лейбл – «Мелодия» Алматыда филиалын ашады. Осы сәттен бастап ҚазКСР-да музыкалық туындыларды, соның ішінде эстрадалық орындаушылар мен вокалды-аспаптық ансамбльдерді жазу және әндерін жарыққа шығару белсенді қолға алынады.

Әрине, грампластинкаларда жарық көру мүмкіндігіне ең танымал ВИА-лар ғана ие болды. Басқа ансамбльдердің музыкасы тек облыстық радио мен теледидарда шырқалды. Мысалы, «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі сол қатарға жатады, бірақ олардың музыкасының тыңдарман жүрегінен орын алғаны сонша, есімдері халық арасында кеңінен танылып, әндерін әуелі магнитофонға жазып алып, кейін тасымалдағышқа қайта жазған жанкүйерлерінің арқасында шығармашылығы өрістей бастады.

Иілгіш пластинкалар туралы бірауыз айтып өтейік. Көптеген вокалды-аспаптық ансамбльдің танымал болуына 1964-тен 1992 жылға дейін басылып шыққан «Кругозор» журналы маңызды үлес қосты. Журналда көп дүние жазылатын, сондай-ақ әлемнің түкпір-түкпіріндегі музыка жаңалықтарын да қалыс қалдырмайтын. Журнал таңдаулы музыкалық шығармалар жазылған пластинкалармен бірге сатылды. «Кругозорда» 1972 жылы Бибігүл Төлегенованың пікірімен қоса «Дос-Мұқасан» мен «Айгүл» вокалды-аспаптық ансамбльдерінің алғашқы жазбалары жарық көрді.

70-ші жылдары телевизия белсенді дамыды, музыкалық телебағдарламалар мен фильмдер экранға шыға бастады. Солардың бірі – «Дос-Мұқасан» және «Айгүл» ансамбльдері туралы фильмдер мен «Яшлик» вокалды-аспаптық ансамблінің әндеріне негізделген телеқойылым еді. Сондай-ақ «Таңғы пошта» сынды бүкілодақтық телебағдарламалар эфиріне шыққан топтар танымал бола бастады.

«Дос-Мұқасан» мен «Арай» туралы осы маусымның келесі эпизодтарында кеңірек сөз қозғаймыз, ал әзірге Қазақстанның музыка мәдениеті үшін маңызы бір мысқал кем түспейтін өзге де вокалды-аспаптық ансамбльдер туралы айтайық.

1968 жылы Қыздар педагогикалық институтында ұстаз әрі композитор Марат Балтабаевтың жетекшілігімен КСРО-дағы тұңғыш қыздар вокалды-аспаптық ансамбліне айналған ВИА «Айгүл» құрылды. Көптеген дереккөзде 1959 жылы «Джазда тек қыздар» атты Билли Уайлдердің фильмін көргеннен кейін Марат Балтабаевқа тек қана қыздардан тұратын құрамды жинау туралы идея келген деп айтылады. Бірақ бәрі әдеттегідей Қыздар Педагогикалық Институтында музыкалық факультет ашу туралы ұсыныстан басталып, оған республиканың түкпір-түкпірінен келген қыздар оқуға қабылдана бастады. Факультеттің деканы болып Киев музыкалық училищесі мен Мәскеу мемлекеттік мәдениет институтының түлегі Марат Балтабаев тағайындалды. Балтабаев «Жас тұлпар» жастар қозғалысының мүшесі еді. Ол ауыл-аймақтан келген жастарды қолдап, қазақ фольклорын эстрадада насихаттағысы келді.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблінің репертуары мен дыбыс мәнеріне Марат Балтабаевтың атақты музыкант және қазақтың дәстүрлі аспаптарын зерттеуші Болат Сарыбаевпен достығы әсер етті. Ансамбль алғашқылардың бірі болып эстрадалық әндерді өңдеуде дәстүрлі аспаптарды қолданды, сондай-ақ электродомбыраны тәжірибеге алғаш енгізген де осы топ деп саналады. Заманауи және дәстүрлі аспаптардың синтезі ансамбль әндерінің айрықша дыбысталуына ықпал етті: мысалы, 1974 жылғы ансамбль альбомындағы «Ақ-сиса» әнінде электроорган мен домбыраның үні бар.

«Айгүл» вокалды-аспаптық ансамблі халық әні «Гүлдерайымды» тұңғыш рет өңдеп, орындады.

Сондай-ақ ансамбль репертуары қазақ композиторларының әндерінен, кеңес эстрадасы мен көбіне шетелдік сапарлар үшін арнайы сұрыптаудан өткен әртүрлі халықтардың туындыларынан тұрды. Белсенді жұмыс барысында ансамбль Польша, Жапония, Франция және басқа да елдерде өткен көптеген халықаралық фестивальдерде өнер көрсетті.

Ансамбль құрамы бірте-бірте өзгеріп отырды. Оқуды бітіргеннен кейін көбінесе топ мүшелерінің орнына бірінші курстың студенттері келетін. Уақыт өте келе көбінің ансамбльдегі жұмысты отбасымен және жұмыс бабымен қатар алып жүруге мүмкіндігі болмады, ақыры сексенінші жылдары вокалды-аспаптық ансамбль өз жұмысын тоқтатты. Десе де «Айгүл» ансамблі қазақ музыка мәдениетіне айтулы үлес қосты. Ауылдан келген жас студент қыздардың жетістігі КСРО бойынша басқа да қыздар тобын құруға дем берген еді.

Қазақ эстрадасының қалыптасуында «Гүлдер» ансамблі жанындағы вокалды-аспаптық ансамбльдің алатын орны өте ерекше. «Гүлдер» – бұған дейін атап өткеніміздей би мен музыканы қатар үндестірген Қазақ КСР-нің тұңғыш эстрадалық ансамблі. Бұл ансамбль көптеген танымал эстрада әншілерінің өнер жолының бастау-бұлағына айналды. Роза Рымбаева, Сара Тыныштығұлова, Қайрат Байбосынов, Айжан Нұрмағанбетова, Мақпал Жүнісова, Нағима Есқалиева және тағы басқалары «Гүлдерде» алғашқы тәжірибе жинап, халық ықыласына ие болды.

Ансамбль бағдарламасының алғашқы бөлімі әдеттегідей дәстүрлі ән, күй, айтыс пен ұлттық биден тұрды. Екінші бөлімінде әртістер Бәйтереков, Дүйсекеев, Тілендиев, Бабаджанян, Мовсесян, Пахмутова, Тухманов, Ермишев сынды қазақ және кеңес композиторларының туындыларын, сондай-ақ шетелдік эстрада әндерінің өңделген нұсқаларын шырқады.

«Гүлдердің» шығармашылығына көптеген композиторлар, орындаушылар мен ансамбльдер ат салысты. Олардың қатарында Владимир Львовский жетекшілік ететін «Ритмы Медео» аспаптық ансамблі, Евгений Журкиннің Аспаптық ансамблі, Александр Гурьянов басқаратын Қазақ телевизиясы мен радиосының Эстрадалық-симфониялық оркестрі бар.

«Гүлдер» ансамблінің жазбалары арасынан қазақ фолк-музыкасының әуезін сол уақыттың рок және поп-музыкасымен үйлестірген 1985 жылғы толықформатты альбомдағы «Вера» (Сенім) туындысын ерекше атап өтуге болады. (Орындаушы: Мақпал Жүнісова, әні: Ж.Тұяқбаев, сөзі: Ш.Сариев) https://youtu.be/BZnRcTx0PPQ?t=754

1973 жылы Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясы негізінде «Алматы әуендері» немесе «Мелодии Алматы» вокалды-аспаптық ансамблі құрылды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі және композиторы Рамазан Елібаев болды. «Алматы әуендері» ансамблінің осы күнге жеткен жазбаларының ішінен Елібаев жазған әрі сөзсіз хитке айналған «Жаным-ау» әнін ерекше атап өтеміз. https://youtu.be/HUmcj3Oi2R8?t=1343

«Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблі

Келесі ансамбль туралы көп айтылып, жазылған жоқ, бірақ оның да өз тыңдарманы болды, халық арасында кең таралды. «Қаракөз» вокалды-аспаптық ансамблінің жетекшісі және әндерінің бас авторы белгілі композитор Жақсыкелді Сейілов еді. Ансамбль өздерінің туған қаласы – Жезқазғанда шығармашылықпен айналысты. Олар алғаш рет аймақтық байқауларға қатысып, облыстық телевизия мен радиоға түсірілген жазбалар арқылы таныла бастады. «Қаракөздің» музыкасын магнитофонға жазып алып, кейін ол көшірмелерді бобина мен грампластинкаларға түсіріп, арнайы ашықхаттарға салып сыйға таратқан ынталы тыңдарманның арқасында жан-жаққа тарады. Ал ансамбльдің музыкасы ресми түрде жарық көрген жоқ, десе де ансамбль туған қалаларында белсенді жұмысын жалғастырды.

Олардың репертуарынан «Кездесу» әнін айрықша атап өткіміз келеді, осы әннің арқасында өздеріңіз тыңдап отырған дәрістің авторы Руслан Якупов ансамбльмен таныс болды. https://www.youtube.com/watch?v=wfO09wOdjTo

Аға буын бұл ән 70-ші жылдары ғашық жұптар арасында кең танылып, оны гитараның сүйемелдеуімен орындағанын айтады.

Бірінші маусымда біз Қазақстанға жер аударылған ұлттардың музыкасы туралы айтқан едік, ал поп-музыканың қалыптасуы туралы сөз қозғағанда ұлттық вокалды-аспаптық ансамбльдердің сіңірген еңбегін айтпауға болмайды. Олардың ішіндегі ең танымалы, біз жазбасын таба алған - «Яшлик» және «Ариран» эстрадалық ансамбльдері.

«Ариран» эстрадалық ансамблі

Ансамбль 1968 жылы Алматыдағы Корей музыкалық комедия театры жанынан құрылды. Музыкадан бөлек ансамбльдің корей эпостары негізінде спектакль қоятын театры бар еді.

Кейін музыкалық ансамбль құрылып, оның құрамына әйгілі джаз композиторы Эдуард Богушевский жетекшілік ететін эстрадалық оркестр кірді. Сонымен қатар оның жетекшілігімен корей театрының негізінде республикадағы алғашқы джаз биг-бэнд құрылды. Екінші дирижер – Яков Хан кейінірек республикалық биг-бэндке жетекшілік етті.

«Театр басшылығы корей фольклорын «джазға» икемдеу идеясына қызығушылық танытты. Репертуардың 60%-ы корей әндері мен билерінен, 35%-ы кеңестік эстрада әндерінен және 15%-ы джаздан тұрды».
https://www.youtube.com/watch?v=-n8ddQzZmf0
Бүгінде қолжетімді жазбалардың ішінен «Қайтып оралшы» әнін ерекше атап өткім келеді.

«Яшлык» (немесе «Яшлик») вокалды-аспаптық ансамблі

«Яшлик» ұйғыр тілінен аударғанда «жастық шақ» деген сөзді білдіреді. Алғашқы ұйғыр эстрадалық ансамблінің негізі 1973 жылы Алматыда Ұйғыр театры негізінде қаланды. Ансамбльдің алғашқы жетекшісі музыкант Мұрат Ахмадиев болды, ол әнші Дильназ Ахмадиеваның әкесі. Ансамбльдің ұйғыр мәдениетін насихаттауды мақсат тұтты.

«Яшликтің» алғашқы құрамына Марат Мәметбакиев, Ялкунжан Шамиев, Гульбахар Ахмадиева, Кутлук Геняков кірді.

Бірінші құрамның алғашқы жазбасының ішінде 1983 жылы шыққан «Ачил» альбомы ерекше орын алады, бұл альбомды 2022 жылы «Мелодия» қайта шығарды. Оның мотиві бойынша тіпті телеқойылым да түсірілген.
https://disk.yandex.kz/i/Wy9zDLr1qOkUZA.

«Ачил» альбомында психоделик-рок және фанкпен тоғысқан заманауи өңдеудегі ұйғыр дәстүрлі әндерін де, кеңес композиторлары жазған әндерді де кездестіреміз. Бұл пластинкада әсіресе Ялкунжан Шамиев пен Акрам Ахметов жазған «Білмедім» әнін ерекше атап өтуге болады. Бұл ән «Сағындым сені» әні сияқты сол заманның ең әсерлі балладаларының бірі.

Сондай-ақ бас-гитараның фанк ырғағы, ұйғыр перкуссиясының, үрмелі аспаптардың, психоделик-рок гитараның ойнақы ырғағымен әдемі үйлесім тапқан «Сүйіктім мені жаман дейді» деген ұйғыр халық әзіл әні де бұл қатарға кіреді.
https://youtu.be/8d2p-3cEktU?list=PLKOx8FMNgTkqqJfUD8Fimpv6lkjysvYFx

Кейіннен екінші құрам жиналып, оның дыбысы негізінен фолк бағытқа ауысты. 90-шы жылдары «Яшлик» ансамблі форматын өзгертіп, поп-топ ретінде танымал болды, ал вокалды-аспаптық ансамбльдің алғашқы құрамындағы музыканттардың балалары ансамбльдің мүшелеріне айналды.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы біздің мәдениетіміздің маңызды және ажырамас бөлігі. Музыкалық мәдениеттің бұл бөлшегі жете бағаланбаған және ерекше назар аударуға әрі зерттеуге лайық. Вокалды-аспаптық ансамбль туындылары, форматы қазақ және қазақстандық эстраданың болашағына бастау болды, форма мен дыбысқа тәжірибе жасайтын алаңға айналды, дәстүрлі және поп-музыканың арасында тоғыстырушы көпір болып, жаңа есімдердің көпке танылуына ықпал етті.

Оның әрбір тұсы тартымды. Мысалы, эстрадалық, дәстүрлі және академиялық ортаның өзара байланысын алайық. Немесе академиялық және джаз композиторларының үлесі бір төбе. Мәселен, «Ариран» ансамблінің ұзақ уақыт бойы бас композиторы болған Эдуард Богушевский эстрада, джаз және дәстүрлі корей музыкасының тоғысында жұмыс істеді.

Сондай-ақ ансамбльдегі музыканттар мен музыка өңдеушілердің де еңбегі еленбей жатады. Олардың көрегендігінің арқасында көптеген әндер жарыққа шықты. Мысалы, Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған композитор Ескендір Хасанғалиевтің бәрімізге жақсы таныс «Сағындым сені» әні Мұрат Құсайыновтың өңдеуінің арқасында мүлде жаңа үн мен жаңа тыңдарманға ие болды.


Әлбетте, дәстүрлі музыканың, кеңірек айтқанда қазақ тілінің сақталуы мен дамуында вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасының рөлі өте құнды. «Айгүл» ансамблі алғашқылардың бірі болып электродомбыраны өз ән өңдеулерінде қолданды. Ал «Дос-Мұқасан» электрогитара мен синтезаторды қолдана отырып, қазақтың бірқатар дәстүрлі әнін эстрадалық музыкаға икемдеп, алғаш өңдеген топ.

Вокалды-аспаптық ансамбльдердің әндерінің дыбысталуы айрықша. Әрине, тапшылықтың салдарынан өзіндік дыбыс үстейтін кеңестік аспаптар қолданылды. Қазір әлемнің түкпір-түкпірінде бұл дыбыстың жанкүйері көп, бұл «совьетвейв» феномені деп аталатын құбылыс. Ал кейін «Дос-Мұқасан» сияқты танымал ансамбльдер үшін «фирмалық» батыс аспаптарына тапсырыс берілді.

Өскелең ұрпақ үшін де, заманауи қазақстандық поп-мәдениет үшін де вокалды-аспаптық ансамбльдердің музыкасы мен бейнесі өткенмен байланыстыратын дәнекер.

Вокалды-аспаптық ансамбльдер мұрасына қызығушылық оты сөнген жоқ, мысалы, «Дос-Мұқасанның» «Бетпақ дала» туындысы Әділхан Ержановтың «Атбайдың жекпе-жегі» фильмінде шырқалды. 2022 жылы кинотеатрларда «Дос-Мұқасан» туралы өмірбаян-фильм үлкен табыспен көрерменге жол тартты. Ал сеанстарға жас кезінде топтың концерттерінен қалмаған аға буын ғана емес, олардың балалары мен немерелері де келді. «Масло черного тмина» деген атпен өнер көрсететін рэпер Айдын Нұралин «Сағындым сені» әніндегі сэмплді sagyndym әнінде қолданды.
2 маусым, 4 эпизод. «Дос-Мұқасан» феномені. Уақытқа бағынбайтын танымал ансамбль

Төртінші эпизод. «Дос-Мұқасан» феномені. Уақытқа бағынбайтын танымал ансамбль.
Дәрісті өнертану докторы Молдияр Ергебеков жазды.
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан

Қазақстанда музыка өнерінің батыстық мағынада кәсібилену кезеңі 20 ғасырдың 30-шы жылдарында опера өнері арқылы бастау алды. Алғашқы Қазақ опера және оркестр шығармалары Қазақ халық музыкасына негізделіп жазылды. Евгений Брусиловский, Ахмет Жұбанов, Латиф Хамиди, Мұқан Төлебаев бастаған батыстық форматтағы көпдауысты, сонымен бірге полифониялық жаңа Қазақ музыкасының құрушылары музыка қаншалықты батыстық форматта болса да Қазақ халық әндері мен халық композиторларының туындыларына сүйенуі керек екеніне сенген болатын.

Күйлер мен әндеріне өңдеулер мен вариациялар жасаған олардың гомофонды-гармониялық және полифониялық музыкасын қазақ халқы жылы қабылдап, ұнатып, баста радио арқылы қоғамның күнделікті өмірінен орын алды. Алайда Қазақ көпдауысты музыкасының даму тарихы осынау «әкелер» тарихымен және олардың аздаған шәкірттерінің туындыларымен шектеліп қалғаны да шындық. Қазірге дейінгі Қазақ операсы мен симфониялық музыкасының ең маңызды шығармалары 1950 жылдарға дейінгі шыққан туындылармен сипатталып жүр.

Десек те Кеңес одағының музыка саясаты 1960-70 жылдардан бастап ән формасында туындылар шығарған жаңа композиторлардың пайда болуына ықпал етті. Бұл әндер әрі Қазақ тарихының тереңінен келген әуезді әуенді азық еткен болса, әрі батыстық үлгідегі мелодиялардан да үлкен әсер алған болатын. Нәтижесінде Батыс тоналитетіне сәйкес келетін жаңа түрдегі Қазақ ән өнерін қалыптастырды.

Негізінде 1960 жылдар, жалпы Қазақ өнерінің тарихы үшін маңызды жылдар. Бұл жылдардағы Қазақ өнері ұлтты қайта жаңғыртты десек артық айтқандық емес. Хрущевтің «жылымық» жылдары Қазақ өнері үшін «қысымға ұшырағанның қайта оралуы» — return of the repressed, — дәуірі болды. Сталин кезеңінде Қазақ мәдениеті мен кімдігі тек қана фольклор ретінде ұсынылып, Қазақ болмысының мәні советтік социализм түсінігі төңірегіндегі дискурс арқылы сипатталып, бұл дискурсқа қарсы тұрғандар 1930 жылдары жазалауға ұшырады.

Сондықтан да Хрущев кезеңінде азайған қысым Қазақ өнеріндегі анти-отаршыл белгілер мен дискурстардың қайта тууына себеп болды. Мысалы Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы 1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында жарық көрді. Шәмші Қалдаяқов пен Жұмекен Нәжімеденовтың «Менің Қазақстаным» атты әні 1956 жылы туды. Кеңес одағы үшін соғысқа кеткен ұлының отан үшін өлмегенін астыртын меңзейтін Шәкен Аймановтың «Атамекен» (Земля отцов) фильмі де 1966 жылы жарық көрген болатын. Ал 1960 жылдары Мәскеуде білім алып жүрген Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтім, Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия Мұхамбетова сынды бірнеше Қазақ студенттері Советтердің астанасында отаршылдыққа қарсы Жас Тұлпар ұйымын құрып, алғашқы Қазақ студенттер қозғалысын бастаған болатын.
Бүгінгі тақырыбымызға арқау болып отырған Дос-Мұқасан вокалды-аспаптық ансамблі осынау ұлттық кімдік — идентичнось, — пен ұлттық сана қайта жаңғырып жатқан жылдарда дүниеге келді.

1960 жылдар әлемде де маңызды жылдар еді. Еуропа пен Америкада Екінші Дүниежүзі Соғысы берген травмалар, жастардың соғысқа қарсы тұрып, студент қозғалыстарының пайда болуына себеп болды. Әсіресе өздерін «хиппи» деп атаған жаңа жастар музыканы әлемдегі ықпалды елдердің соғыс саясаттарына қарсы реакция көрсету алаңы ретінде таныған болатын. «Соғыспа, сүйіс» ұраны 1960 жылдарда Вьетнам соғысына қарсы хиппи қозғалысының негізгі ұраны болды. Сонымен қатар индустрия төңкерісін басынан өткерген осынау Батыс қоғамында пайда болған популяр музыка жаңаша тұтыну формаларын қалыптастырып, әсіресе 1950 жылдардан бастап музыка индустриясын халықаралық масштабтағы нарықтың маңызды бөлшегіне айналдырды. 1950 жылдардың соңдарына таман аяққа тұрған батыстық популяр музыка индустриясы, әсіресе rock’n roll саласында Элвис Пресли, The Beatles, Pink Floyd сынды топтар мен әншілерді 1960 жылдары әлемге танымал етіп, поп музыканың болашағына бағыт-бағдар беретін жағдайға жетті.
Сонымен қатар батыс классикалық музыкасы мен популяр музыкасының арасындағы көпір болу міндетін атқарған джаз музыкасы, 1960 жылдардың соңынан бастап rock, funk және rhythm and blues жанрларымен қарым-қатынас құрып, популяр музыка саласын бұрынғысынан да түрлендірді.

Көріп отырғанымыздай “Дос-Мұқасан” батыстың популяр музыкасы әлемінде осындай өзгерістер болып жатқан кезеңде дүниеге келді. Батыс популяр музыкасын мысал етіп беріп отыруымыздың жөні бар. Өйткені “Дос-Мұқасан” ансамблін құрған студенттер Совет елінде тыңдауға ресми түрде тыйым салынбаса да, саяси-идеология тұрғысынан ұнамды болып саналмайтын Voice of America радиосынан бастап, The Beatles, Rolling Stones, Deep Purple сынды батыстық рок-музыка жұлдыздарының жазбаларын тыңдайтын.

1967 жылы Қазақ политехника институты студенттері құрған бұл ансамблдің атауы да топтың алғашқы құрамындағы әртістердің есімдерінен құралған:
Дос – Досым Сүлеев;
Мұ – Мұрат Құсайынов;
Қа – Қамит Шанбаев;
Сан – Александр Литвинов.
Кейбір дереккөзде Сан – Санбек Молдабеков делінген.

1960 жылдарда Алматы барынша орыстанған қала еді. “Дос-Мұқасан” ансамблі сол жылдардағы қалалық популяр музыканың «ана тілі» орыс тілі болғанына қарамастан, қазақ этно-фолк музыкасының элементтерінен де пайдалана отырып, барынша оригинал түрдегі музыканы қалыптастыра білді және қазақша ән айтуды таңдады. Бұл тұрғыдан қарар болсақ бұған дейін айтқанымыздай батыс елдерінде хиппилер соғысқа қарсы шығып, музыканы өздеріне қорған еткен болса, “Дос-Мұқасан” ансамблі де кең жайыла бастаған орысша ән айту «дәстүріне» қарсы тұрып, Қазақ тілінде ән айтты, әрі сол жылдары ресми идеология ұнатпайтын рок музыкамен айналысты. Сондықтан да “Дос-Мұқасанды” қаншалықты Совет тілімен ВИА, яғни вокалды-аспаптық ансамбль деп сипаттасақ та, ол нағыз қазақ фолк-рок группасы еді. Сонымен қатар кейбір әндерде Досым Сүлеевтің саксафонда ойнауы, топтың сонымен қатар джаз әуезіне деген әуестігінің бар екенін де көрсетеді. Бұл жағдай ансамбль мүшелерінің бұған дейін айтқандай батыстағы джаз бен роктың қарым-қатынас құрай бастағанын білгенін және сезгенін көрсетеді.

Десек те “Дос-Мұқасанды” батыстық рок группалардан бөліп жаратын бірнеше ерекшелік бар. Бұл ерекшеліктердің бірі “Дос-Мұқасанның” өздері шығарған әндермен қоса халық әндері мен сол кезеңдегі маңызды Қазақ композиторларының әндерін айтуында жатыр.

Екінші ерекшелік, батыстағы популяр музыка, соның ішінде рок музыкасы қаншалықты соғысқа қарсы болып, еркіндік пен теңдікті жақтаса да, осынау еркіндік пен теңдік талаптарында әйелге орын берген жоқ еді. Рок музыкасы тарихын зерттеушілер Саймон Рейнолдс пен Джой Пресстің де айтып өткеніндей алғашқы рокерлердің әндеріндегі мизогиниялық көзқарастар мен группаларында әйелдерге орын бермеуі мұның дәлелі. “Дос-Мұқасанды” алғашында жігіттер құрғанымен, аз уақыт ішінде әйел солистерді ансамблге шақырып, ансамблді жігіттер тобы болудан құтқарды. Басқаша айтар болсақ “Дос-Мұқасан” 1967 жылы құрыла салысымен тез арада үлкейген ансамбль болды. Алғашқы бір-бір жарым жылда ансамбль тек ер адамдардан тұратын және әндерін көбінесе бірге, екі немесе төрт дауыста орындайтын. 1968 жылдың аяғынан бастап ансамблдің алғашқы солисі деген статусына Құрманай Әжібаева ие болды. Артынша солист ретінде Дариға Тұрсынова, бәквокал ретінде Тасхан Нарбаева ансамблге қосылды.

“Дос-Мұқасан” құрылған күнінен бастап, әсіресе, жастар арасында тез арада танымал болып кетті. Құрылғанына бір жыл өткенде-ақ ансамбль Қазақстанның барлық облысын аралап гастроль сапарына шықты. Ансамбль әншілері орындаған әндердің бәрі барлық кезеңнің хитіне айналды десек артық болмас. “Дос-Мұқасан” ансамблі бірнеше рет қайта құрылды. Қазіргі таңда да өнердегі өмірін жалғастырып келеді және ансамблдің ең алғашқы құрамынан Мұрат Құсайынов заманауи “Дос-Мұқасанның” жетекшісі. Ансамбль қазіргі таңда да жаңа әндер жазғанымен Қазақ музыка индустриясында және тыңдармандар арасында көбінесе ансамблдің алғашқы кезеңінен қалған культ әндері танымал болуын жалғастырып жүр.

“Дос-Мұқасан” ансамблі дегенде оның эстетикалық және моралдық ерекшеліктері алға шығады. Жоғарыда да айтып өткеніміздей ансамбль өз өкілдерінің әндерімен бірге қазақ халық әндерін де айтып, бұл әндерге модерн жорым, яғни интерпретация қосты. «Жайдарман», «Құдаша», «Ауылың сенің іргелі», «Назқоңыр», «Ләйлім-шырақ», «Ахау бикем» сынды халық әндерін алғаш рет поп музыкаға бейімдеген де “Дос-Мұқасан” болды. Осылайша бір жағынан жастарға Қазақ ұлттық музыкасының атмосферасын насихаттады, екінші жағынан дәл сол халық музыкасының темалары мен мотивтерін тереңінен меңгерулеріне әсер етті. Халық әндерінен басқа халық композиторлары болған Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» әні, Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әні, Үлебай Әнетовтын «Дударай» әні “Дос-Мұқасан” арқылы фолк-рок және джаз стилімен танысты. Қазақтың алғашқы кәсіби композиторы Ахмет Жұбановтың көпшілікке танымал «Қарлығаш» атты әнін, Сыдық Мұхаметжановтың «Шофер келді қырманға» атты шығармасын және Ғазиза Жұбанованың «Жыр жазамын жүрегімнен» атты әнін иструментал бағытта орындап, бұл шығармаларды фолк-рок пьесаға айналдырды.

Бұл жерде, әсіресе, «Қарлығаш» әніне жасалған композиция туралы айта кеткен жөн. Әдетте классикалық музыка оркестрінің сүйемелдеуімен және баяу жылдамдықпен айтылатын бұл ән, “Дос-Мұқасанның” орындауында желдей ескен ритм арқылы бастау алып, Қазақ төкпе күйінің мотивтерін еске түсіргенімен артынша келетін Испанйол аккордтармен тыңдарманды мүлдем басқа әлемге жетелейді. Ұзағынан болатын бұл арадағы мелодиядан кейін негізгі темаға қайта оралғанымен Испанйол стилде тәмәмдайды. Бұл жерде “Дос-Мұқасанның” шығыс пен батыс халық музыкасының темалары арасында диалог құруға ұмтылғанын көруге болады. Сонымен қатар “Дос-Мұқасанның” батыстағы рокерлер сынды сөзі бар әндермен қатар, инструментал бағытта да өнерлерін шыңдап көрсетуді қолға алғанын байқауға болады.


“Дос-Мұқасан” ансамблі жоғарыдағылармен қоса Қазақ музыка өнері тарихында маңызды із қалдырған оркестр дирижері, композитор әрі орындаушы болған Нұрғиса Тілендиев және композитор Ескендір Хасанғалиев сынды қазақ зиялыларымен бірігіп, өнерде коллаборация жасады.

Ансамблдің еркек солистері айтқан Тілендиевтің «Алатау» әні 1990 жылдардың ортасына дейін хит болды.

Ал ансамблдің әйел солисі Құрманай Әжібаева (тұрмыс құрғаннан кейінгі тегі — Омарова) орындаған Хасанғалиевтің «Сағындым сені» әні, әр кезеңде жас ұрпақ қайта-қайта жаңалық етіп ашатын әндердің біріне айналды.
Тұманбай Молдағалиевтің сөзіне жазылған Нұрғиса Тілендиевтің «Куә бол» деп аталатын әні Мұрат Құсайыновтың орындауында айтылып, көпшілікке танымал болды. Лирикалық-романтикалық сарынды қатар алып жүретін бұл ән, кейіннен Роза Рымбаеваның орындауында да қалың көпшілік арасындағы танымалдығын одан әрі арттырды.

Ансамблдің үшінші топтағы туындылары – ансамбл мүшелерінің өз шығармалары арқылы қалыптасты. Ансамблдің композиторлары – Досым Сүлеев, Мұрат Құсайынов, Мейірбек Молдабеков болса, ақыны – Ұлықпан Сыдықов пен Бақытжан Жұмаділов еді. Досым Сүлеевтің және “Дос-Мұқасанның” ең алғашқы әні болған «Ғашықпынның» сөзінің авторы, қазіргі таңда да хит болып жүрген «Той жыры» әнінің сөзінің авторы, Мұрат Құсайыновтың «Әсем жұлдыз», «Қуанышым менің», «Бойжеткен» әндерінің сөзін жазған – Ұлықпан Сыдықов болатын.

Ал Досым Сүлеевтің «Это ты» әнінің және Мұрат Құсайыновтың «Ты моя мечта» әнінің және Мейірбек Молдабековтің «Қайдасың» деп аталатын әнінің орысша шумағының сөзін жазған – Бақытжан Жұмаділов болатын.

Ансамбл мүшелері әрі ән авторлары сонымен қатар Мұхтар Шаханов, Тұманбай Молдағалиев, Ғафу Қайырбеков сынды сол кезеңнің ең маңызды ақындарымен де бірге еңбек еткенін көруге болады. Бұл жағдай “Дос-Мұқасан” тобының тағы бір маңызды ерекшелігін көрсетеді: Интелектуализм.

“Дос-Мұқасандықтар” музыка теориясы мен практикасы тұрғысынан «әуесқой» категориясына жататын болса да, музыкаға, өнерге және білім мен ғылымға көп үлес қосуына себеп болды. Жасаған туындылары әрі музыкалық тұрғыдан, әрі поэтикалық тұрғыдан жоғары сапаға ие болды. Олар үшін нағыз өнер туындысын жасаудың өте маңызды болғаны осыдан белгілі.

Қоғамның жүрек соғысын өте жақсы ұғынған ансамбль мүшелері бір жағынан Қазақ қоғамының көңіл күйін көтерсе, екінші жағынан көркемдік тұрғыда қоғамның талғамды болуын қалыптастыруға ұмтылды. Мысалы «Той жыры», «Қайдасың» немесе «16 қыз» сынды әндер әрі жеңіл, әрі тыңдарманның жадында жылдам орын алатын хиттер болған болса, басқа көптеген әндер мен инструментал туындылар күрделі құрылымға ие болумен бірге, кең диапазонды керек ететін ерекшелікке ие.

Бұлардың ішінде әсіресе «Бетбақ дала» деп аталатын Мұрат Құсайыновтың туындысы ерекше назар аударарлық сапаға ие. Туынды сөзді керек етпейтін Қазақтың күй өнері іспеттес. Басқа айтар болсақ электро-рок джаз стиліндегі Қазақ күйі. 1976 жылы жарық көрген бұл шығарма тыңдарманға Қазақ музыканттарының негізгі азық атанар қорегінің Қазақ мәдениеті мен музыкасы болуы керек екенін тағы бір рет астын сызып көрсетеді. Бас гитара мен электро гитараны қобыз бен домбыра саундына жақын етіп ойнаған бұл шығармада, космос пен хаостың, дәстүр мен модернитеттің, табиғат пен жасандының қалайша үндескенін көруге болады.


Бұл туындының өзінен кейінгі бірнеше музыканттар мен музыка сүйерлерге ықпал еткенін 1980 жылдардағы Қазақ электро, джаз, рок және поп музыкасын тыңдар болсақ айқын байқалады. Сонымен қатар бұл композиция арқылы “Дос-Мұқасан” орындаған «Қараңғы түнде тау қалғып», «Қарлығаш», «Жыр жазамын жүрегімнен» әндерін ансамблге арнап өңдеген кісінің де Мұрат Құсайынов болғанын байқауға болады.
Досым Сүлеев болса әнді халық жадында мәңгілік қаларлықтай етіп жазудың хас шебері. Оның «Той жыры», «Алматы түні», «Жан досым» атты әндері “Дос-Мұқасанды” барша халыққа танымал еткен әндері болды.

“Дос-Мұқасанды” танымал еткен композиторлар мен әндер болумен қатар әншілер де маңызды рөл ойнады. Әсіресе Құрманай Әжібаева м ен Дариға Тұрсынова және Бақытжан Жұмаділовтің зор даусы “Дос-Мұқасанның” аудио кімдігіне айналды. Ансамблдің әрбір мүшесі “Дос-Мұқасанның” өміршең болуы мен сапалы болуы үшін маңызды құндылықтар қосты. Бұған дейін айтып өткен дос-мұқасандықтармен бірге Хамит Санбаев, Александр Литвинов, Сағаділда Хасенов, Юрий Лим, Усмадияр Мақанов, Шәріп Омаров, Тасхан Нарбаева, Алтынбек Үмбетов, Нұртас Құсайынов, Николай Бектуров, Елшібек Жакашев, Турсын Салибаев пен Ақжол Мейірбеков “Дос-Мұқасанның” нағыз өнер тобы болуына үлес қосумен қатар, Қазақстандағы нарықтық кезеңге бейімделген музыка индустриясын қалыптастырушы болу жолында атсалысып келеді.

“Дос-Мұқасан” – Қазақ популяр музыкасының тарихында нағыз феномен болды. Оның феноменге айналдырған ерекшеліктерді айтып өттік. Сөз соңында бұл ерекшеліктерді қысқаша түйіндер болсақ “Дос-Мұқасан” 1960 жылдардағы қазақ болмысы мен кімдігін іздеген интелегенцияның бір-бірін жалғастыра кеткен үйлесімділігінен қуат алды. Батыстың жалпыға ортақ болуға айналған поп музыка түсінігі мен Қазақ музыкасының ерекшеліктерін синтездеді. Совет заманында мәдени және әлеуметтік сала орыс тілінде сөйлей бастаған кезде “Дос-Мұқасан” керісінше, бұл үрдіске қарсылық көрсеткендей Қазақ тілінде ән айтты. Басқаша айтар болсақ сол кезеңнің мәдени және саяси атмосферасына қарай өз кімдігін қалыптастырды. Жасаған еңбектерін нағыз өнер туындысы болуына жіті мән берді. Инструментал шығармалары арқылы Қазақ интелектуал фолк-рок музыкасын қалыптастырды. Және бәрінен бұрын қоғам мүшелері мен қоғам мәдениетін бөліп жармай, әрі халық музыкасынан, әрі классикалық музыкадан, әрі фольклордан, әрі батыс үлгісіндегі рок және джаз музыкасынан нәр алып, адамдарды қалалық – ауылдық, еркек – әйел, жоғарғы мәдениет – төменгі мәдениет, жас – кәрі деп бөлмей, баршаның тыңдай алатын, айта алатын, шабыт ала алатын ұлы музыканы туды. “Дос-Мұқасанның” феноменінің осынау ерекшеліктері қазіргі таңда да өзекті деп ойлаймын. Ол – заманауи бәндтер үшін сапалы музыка жасаудың үлгісі.
2 маусым, 5 эпизод. Роза Рымбаева туралы бес хикая

Роза Рымбаева туралы бес хикая

Қазақ эстрадасы дегенде ойға ең әуелі Қазақстанның халық әртісі Роза Рымбаева оралады. Жастайынан жұлдызы жанып, елу жылға жуық уақыт бойы жарқырап келеді. Бұл эпизодта кішкентай ауылдан шыққан шынашақтай қыздың Қазақстан мен шетелде үлкен сахнаны қалай бағындырғаны туралы бес хикаяны әңгімелейміз.

Алғашқы хикая. Балалық шағы мен жастық шағы

Роза Рымбаева 1957 жылы 28 қазанда Семейде, қазіргі Абай облысында, Жаңғызтөбе теміржол стансасында дүниеге келген. Әкесі Қуаныш теміржолда жұмыс істесе, анасы Айту сегіз баланы тәрбиелеп, үй шаруасымен айналысқан.

Жас әнші айрықша зор дауысқа ие еді. Роза ерте жастан ән айтуға құштар болды, бірақ балаларға арналған әндерден гөрі бойындағы талантын көрсететін күрделі шығармаларды орындағанды жақсы көретін. Кумирлары – Робертино Лоретти, Кола Бельды және Галина Ненашева болды. Сондай-ақ музыкамен айналысқан үлкен ағасына да қарап бой түзеді. Әлбетте, Розаның өзі де кәсіби әнші болуды, үлкен сахнада өнер көрсетуді армандады.

Жаңғызтөбе стансасы шағын әрі қаладан қашық орналасқандықтан, Роза Қуанышқызы Семейде интернатта оқыды. Сол жерде музыка мектебіне барып, қалалық концерттер мен байқауларда өнер көрсетіп, көркемөнерпаздар қойылымына қатысты.

1975 жылы Роза Алматыда өткен Жеңістің 30 жылдығына арналған республикалық көркемөнерпаздар байқауында қазылар алқасын тәнті етті. Байқауда ол «Снег седины» әнін орындады. Небәрі 18-дегі жас қыздың әнді өзіне соншалықты сенімді әрі асқан мәнермен орындауы, ал дауысының күшті, қанық болуы таңдай қақтырғаны рас. Республикалық «Гүлдер» жастар эстрадалық ансамблінің жетекшісі Тасқын Оқапов оны осы концертте алғаш рет көреді. Кейін Тасқын Оқапов Роза Рымбаеваның адал серігі, өмірлік жарына айналады.

Екінші хикая. Мәңгілік махаббат

Розаны алғаш көрген сол тағдыршешті байқауда Тасқын Оқаповтың бейнесі залды түсірген оператордың кадрына жазылып қалады. Әнді зейін қойып, шынайы ынтамен тыңдағандықтан ба, камера оның бет-жүзін ұзақ әрі мұқият түсіріп алған. Концерттен кейін ол семейлік жас әншіні астанаға жұмысқа шақыру үшін Роза Рымбаеваны «Гүлдер» ансамблінің солисті ретінде ұсынады. Ансамбль бұл идеяны қолдады. Болашақ ерлі-зайыптылар осылайша танысады.

Тасқын Оқапов – талантты, кәсіби деңгейі жоғары музыкант. Ол КСРО-да музыкалық білім беретін ең беделді оқу орындарының бірі Гнесинкада білім алған. Музыкалық училищені тәмамдаған соң, оған аспирантурада оқуын жалғастыру ұсынылады, бірақ ол ғылымнан гөрі шығармашылық қызметті дұрыс көреді.

Сұхбаттарының бірінде ол Розаны, оның қалай ән айтқанын көріп, таңғажайып даусына таң қалғанын еске алады. Роза кең далада дүниеге келгендіктен даусы осыншалықты кең әрі қанық, өйткені оның әні алты қырдың ар жағынан естілуі керек әзілдеген де еді. Бірақ сөзінің жаны бар: қазақтың дәстүрлі ән мәдениетінде әншінің дауысы көбіне кеңістікпен байланыстыра сипатталады. Бұл, бір жағынан, орындаушының талантын мойындау.

Роза Рымбаева бір сұхбатында Тасқынның оған көп нәрсені үйреткенін, елордаға енді табан тіреген 18 жасар қызға оркестрмен өнер көрсету, үлкен сахнада ән айту, гастрөлдік сапарларға шығу оңайға тимегенін айтқан еді. Бірақ ол әнге жан-тәнімен берілудің маңызын, тыңдарман алдында шынайы болып, бар болмысымен ән салу керегін жақсы білді. Бұл қағидасын әнші әлі күнге бұзған емес.

Тасқынның кеңесімен Роза Рымбаева 1977 жылы консерваториядан бөлініп, жеке ғимараты бар дербес оқу орнына айналған театр және өнер институтына оқуға түседі. Қазір бұл оқу орны Жүргенов атындағы өнер академиясы деп аталады. Роза Қуанышқызы музыкалық драма, комедия және кино актерларын дайындайтын факультетке түседі. Мұнда биді, актерлік шеберлік пен пластиканы үйренеді. Бұл қабілеттер эстрадалық әншілер үшін өте маңызды еді, өйткені үлкен сахна жан-жақты дайындықты қажет етті.

Ол алғашқы салмақты жетістікке ерте, небәрі 20 жасында қол жеткізді. 1977 жылы «Әнмен өрілген өмір» («С песней по жизни») атты Бүкілодақтық телевизиялық байқауға қатысып, Әлия Молдағұловаға арналған «Әлия» әнін орындайды. Бұл байқауда «Әлия» «Жылдың үздік әні» номинациясына ие болады. Оның салтанатты шеруі осы сәттен басталып, Болгарияда өткен «Алтын Орфей» халықаралық фестивалінде жалғасып, Роза Рымбаева Гран-приді жеңіп алады. Әншінің жеңісі Қазақстанда айтулы оқиға болды, үлкен қуанышқа айналды, ал «Әлия» әні хитке, баға жетпес жауһар туындыға және Қазақстанның материалдық емес ескерткішіне айналды.

Кеңес эстрадасы тарихында орыс тілінде жазылмаған туындының бүкілодақтық даңққа ие болуы сирек кездесетін жағдай. «Әлия» әні сол жылдардың дыбыс жылнамасына айналған «Кругозор» журналының алтыншы санына енді.

1978 жылы «Московский Комсомолец» газетінің оқырмандары Роза Рымбаеваны жылдың үздік әншісі деп таныды. Бүгінде Димаш Құдайберген қаншалықты танымал болса, Роза Рымбаеваның да даңқы соншалықты жер жарды.

Роза Рымбаеваның алғашқы грампластинкасын 1978 жылы бүкілодақтық «Мелодия» грамжазба фирмасы басып шығарды. Оған әншінің «Верю я», «Детство», «Снег седины», «Поэзия» әндері енген. Кеңес уақытындағы шығармашылығында Роза Рымбаева сол кездің ең үздік композиторлары: Арно Бабаджанян, Алексей Мажуков, Давид Тухманов, Александра Пахмутовамен және басқалармен жұмыс істеді. Кейбір әндер арнайы Розаның дауысына лайықтап жазылды. Роза Рымбаеваның музыка тілінің әуезді және мәнерлі құралдарының кең көлемде қолдануға мүмкіндік беретін орасан зор дауысы композиторларға еркіндік берді – олар әдеттегі жаппай ән жазу шеңберінен шықты. Ақын – композитор – әртіс үштігі өзара тығыз байланыс орнатып, музыкалық, поэтикалық және орындаушылық шеберлікті табиғи түрде үйлестіре отырып, нағыз саф биік өнер туындыларын жасады.

Үшінші хикая. «Арай» ансамблінің бірінші және екінші құрамы

1979 жылы Тасқын Оқапов «Арай» ансамблін құруды ұсынды. Оның жалғыз шарты – ансамбльдің солисі Роза Рымбаева болады. Бұл шарт қабылданады, ал ансамбль көбіне музыкалық сүйемелдеу қызметін атқарды, ал басты рөл орындаушыға тиесілі болды.

Таң алагеуімде рауандап таң атса, кешке күн шуағы шашылып, айналаны ақшам сәулесіне бөлейді, яғни осы әдемі атмосфералық құбылысты қазақта «арай» дейді. Жүзінен нұр төгілген жанды да арайлы дейтініміз тегін емес. Яғни «ұстамдылық», «сабырлылық» дегенді де білдіреді. Бұл ансамбльдің атауы да өзіне сай еді: сахнаға шыға сала ансамбль музыкалық құбылысқа айналып, тез танылып, тыңдарманның ыстық ықыласына бөленді.

Роза Қуанышқызының өзі бірде «Арайды» заманауи Қазақстан эстрадасының альма-матері деп атаған еді. Ал мұнымен келіспеске болмайды. «Гүлдер» және «Арай» ансамбльдері Оқаповтың айрықша мектебінен тәлімін алып, кейін Қазақстанда ғана емес, шет елдерде де танымал болды. Оқапов «Арай» ансамблін халықаралық сахнаға шығара алды, осылайша музыканттар әлемнің ең беделді концерт алаңдарында қазақ музыка өнерін насихаттады. Олар ел басшылығының рұқсатымен сапарға шығатын, жоғары жақ та ұжымның таланты мен кәсібилігіне күмән келтірген емес.

Ансамбльдің дамуы екі нақты кезеңнен тұрады. Бірінші кезең – 1979 жылдан 1982-ші жылға дейін, екінші кезең – 1982 жылдан 1987 жылға дейін. Бірінші кезеңде ансамбльде клавишті аспапта Байғали Серкебаев, ал гитарада Болат Сыздықов ойнады. Олардан бөлек бірінші құрамда музыкалық ортада танымал ағайынды Тахир және Фархад Ибрагимовтар, Яков Хан өнер көрсетті.

«Арай» ансамблінің орындаушылық шеберлігінің жоғары болуы ансамблдің даму жолын айқындаған оның көркемдік жетекшісі, бас дирижері, композиторы Тасқын Оқаповтың көрегендігімен тығыз байланысты екені даусыз. Ол музыкалық идеялардың қозғаушы күшіне айналды, ансамбльдің жүрегі болды. Әріптестері өз естеліктерінде Оқаповтың талантты дирижер болғанын, симфониялық оркестрге тамаша өңдеу жасап, оны шебер басқара білгенін айтады. Таяқшасын бір сілтегенде музыканттар жатық әрі анық ойнап шығатын деседі.

Тасқын Оқапов қазақтың халық әндерін нотаға түсіртіп, оларға заманауи үн беріп өңдеп, оларды мейлінше жарқын, өткір, серпінді әрі терең етті. «Әлия», «Атамекен», «Наурыз думан» әндері соның дәлелі.

1982 жылы ансамбль ыдыраған кезде Роза Рымбаеваның ұсынысымен дәл осы атаумен жаңа ансамбль құрылып, оны Байғали Серкебаев басқарды. Жаңа құрамға: бірінші құрамның гитарисі Болат Сыздықов, бас-гитарада ойнаған Владимир Миклошич, вокалист Наджиб Вильданов, Батырхан Шөкенов, саксофон мен үрмелі аспаптарда ойнаған әрі барабаншы Сағнай Абдуллин кірді.

«Арай» сүйемелдеу қызметінен бөлек өздері концерттерде ойнайтын төл аспаптық бағдарламасымен жұмыс істеді. Музыканттарға шығармашылық еркіндік берілді және жақсы музыкалық жабдықтармен қамтылды. Осы екеуі олардың дыбыстық және стильдік тәжірибелеріне негіз болды. Музыканттар ән жазуға кірісті. Олардың фольклорды заманауи формалармен және көркемдік құралдармен үйлестіру әрекеті жемісін берді, ал нәтижесінде Роза Рымбаева джаз-рок әншісі ретінде де танылды. Ансамбль музыканттары қазақ әуенінің ерекшеліктерін үйлесімге толы джаз музыкасының саналуандығымен әрі роктың ырғақты динамикасымен үйлестіруге тырысып, әр орындаушы шығармашылыққа, импровизацияға ерік беріп, шығарманың аспаптық бөлігіне баса назар аударды.

1987 жылы «Арай» ансамблі ыдырап, сүйемелдеуші ұжым ретінде Рымбаевамен бірлескен жұмысын тоқтатты, біраз уақыттан кейін «Алмата студио» деген атаумен қайтадан дербес топ ретінде тізе қосты.

Роза Рымбаеваның «Арай» ансамбліндегі шығармашылық кезеңіне баға бере отырып, бұл әншінің де, топ музыканттарының да дамуында айрықша маңызды кезең болды деп айта аламыз. Топ жетекшісі де, әнші де, музыканттар да бір-біріне бойларында тұнып жатқан шығармашылық әлеуетті ашуға, тыңдарманның сүйіспеншілігіне ие болуға көмектесіп, отандық эстрада өнері тарихында өшпес із қалдырды.


Төртінші хикая. Өмірде адалдықты серік еткен

Роза Рымбаева өзінің еңбек жолында бірнеше рет қайырымдылық концерттер беріп, соның ішінде туған жері Семейдің дамуына да қол ұшын созды. Оның шығармашылығы туған жерімен байланысты. Әншінің репертуарындағы ең жарқын әндердің бірі – ядролық қаруға қарсы қозғалыстың әнұранына айналған, Семей полигонындағы ядролық сынақтан зардап шеккен халықтың қасіретін бейнелейтін Төлеген Мұхамеджановтың «Заман-ай» әні.

Өнерде жүргеніне 40 жыл толуына орай ұйымдастырылған іс-шаралар аясында Рымбаева командасымен «Ертеңіме сенемін» атты ауқымды гастрөлдік турлар жасады. Бұл турда тыңдарман алдында өнер көрсету үшін ол автобуспен шалғай жатқан ауылдарға сапарлады.

Әншінің өзі Қытайға концертпен бармақ болғанда ұшақтың ұзақ уақыт кешіктірілгенін еске алады. Ақыры концерт 4 сағатқа кеш басталып, жоспар бойынша кешкі 7-де өнер көрсетудің орнына Роза Рымбаева сахнаға түнгі 11-де шығады. Осы уақыт бойы көрермен тарамай, залда тапжылмай отырған екен. Әнші концерт залына көк тайғақ, қарлы боранға қарамастан жетеді.
«Мен келдім де, көліктен шыға сала жолай күртемді шешіп, бірден сахнаға шықтым. Бетімде грим де, үстімде концерттік көйлегім де жоқ, джинсымен шықтым. Көрермендерге: «Менің сахнада ән салғаныма 40 жыл болды, кем дегенде 400 көйлегім бар екенін білесіздер ғой!» – дедім. Олар шат-шадыман мәз болды. Көзіме жас тығылып көрермендерге қарадым: «Осыншалық төзімділік пен махаббат. Енді көйлектің не керегі бар? Мен әрқашан сахнаны таңдадым...», – деп әнші сол концертті еске алады. Көрерменге деген адалдығы мен өз ісіне шын берілгендігі әртіс ретінде де, адам ретінде де абыройлы Роза Рымбаеваны елден ерекшелеп тұрады.


Бесінші хикая. Роза Рымбаеваны не үшін жақсы көреміз

Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысы Қазақстанда көптеген музыкалық жанрдың, соның ішінде эстрадалық музыканың, әсіресе әннің өркендеп дамуымен байланысты. Бұл, сөз жоқ, хас таланттың бойындағы бар өнерін көрсететін сәтті уақыт әрі тамаша мүмкіндік еді. Атап өтерлігі, Роза Рымбаева орындаған әндердің бәрі бірден танымал болып, хитке айналатын, керемет вокалдық қабілеті мен нәзік дүниетанымы арқылы тыңдарманға әннің әуезді сұлулығы мен терең мағынасын дәл жеткізетін.

Рымбаева Сейдолла Бәйтереков, Әсет Бейсеуов, Талғат және Қайсар Сарыбаевтар, Иран Ғайып, Ренат Гайсин, Сәтжан Шамиев және басқа да композиторлармен көп жұмыс істеді. Әншінің репертуарында лирикалық, патриоттық, отбасылық-тұрмыстық әндер, музыка туралы әндер, өмір туралы толғаулар, маңызды даталар мен жыл мезгілдеріне арналған 500 ән бар.

Өнертану ғылымдарының докторы, профессор Елизавета Уварова Рымбаеваның шығармашылық жолын бағамдай отырып: «Оның шығармашылық мәнері қайталанбас, ерекше. Вокалдың шебері ретінде ол төл орындау бояуында дәстүрді заманауилықпен үйлестіре отырып, біз классикалық эстрада деп атайтын жанр бағытына жатады. Ол әнді тыңдарманның рухани өмірінің бір бөлігіне айналдырады. Роза Рымбаеваға таңғажайып байыптылық, тазалық тән, оның артында тамаша актерлік талант пен темперамент жатыр. Ән – халықтың жаны деген сөз бар, бірақ ең әуелі ән – оны тыңдарманға ұсынатын адамның жаны. Роза Рымбаеваның жаны сұлу, мейірімді», – деп жазады.

Роза Рымбаеваның репертуары өте бай – онда халық әндерінен бастап заманауи эстрада мен романстарға дейін бар – әнші төл өнерімізді әлемге лайықты танытып жүрген қазақ мәдениетінің жарқын өкілі. Оны «Қазақ эстрадасының примадоннасы», «Қазақстанның алтын дауысы», «Орталық Азияның бұлбұлы» деп тегін атамаса керек.

2 маусым, 6 эпизод. Той бастар және дастархан үстінде айтылатын әндер

Бұл эпизодты дайындау үшін біз мәдениеттанушы Бердалы Оспанмен сұхбаттастық.
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

«Дастархан басында шырқалатын әндер» жанры – көптеген мәдениетте бар. Ол той-томалақта яки атаулы күндерде дастархан басында әу деп ән салуды білдіреді.

Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде дастархан басында ән салу жеке жанр ретінде қалыптаспаған. Десе де, ас ішіліп, ән шырқаудың болғаны рас, бірақ басқа формада, айталық, қонақ асы немесе тойбастар ретінде көрініс тапқан. Қыз-қыз қайнаған қала өмірі мен бұқаралық жанрлар қарқынды дамыған ХХ ғасырдың өзінде «дастархан басында» бірлесіп ән салу көптеген қазақстандықтың бір серпіліп, дем алатын уақытының ажырамас бөлігіне айналды. Қонақ асын дастархан басында ән айтудың түпбейнесі деуге бола ма? Аталған құбылыстар арасында байланыс бар ма? ХХ ғасырда қазақтар дастархан басында қандай әндер шырқаған еді? Подкастымыздың бүгінгі шығарылымында осы туралы сөз қозғаймыз.

Алғашқы маусымда қазақтың музыка мәдениеті ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігіне, қалыптасқан дүниетанымына тікелей байланысты екенін, оның бірегей әдет-ғұрыпқа, дәстүрлерге және жанрларға бай екенін сөз еткен едік. Біршама өзгеріске ұшыраса да әлі күнге дейін сақталған айрықша дәстүрлердің бірі – «қонақ асы», яғни қонақ күту, қонаққа ас беру.

Бұл дәстүр бір шетінен туыс-туғанмен, таныс-біліспен кездесіп, дастархан басында әңгіме-дүкен құруға таптырмас себеп болса, екінші шетінен әлеуметтік байланысты нығайтуға ықпал етті. Қонақ асы қонақ пен үй иесінің, алыс және жақын туыс, үлкен мен кіші, әйел мен ер адам арасындағы қарым-қатынас жүйесінің тігісін дөп басты. Яғни қонақ асы қосарлы сипатқа ие, яғни ол бейресми қарым-қатынас түріндегі рәсім іспетті.

Қонақ асы қазақтардың баспанасы, қонақ күтіп, ас ішетін орны, қала берді ән мен күйдің мекеніне айналған киіз үйде берілетін. Әуелі қонақтар дәмнен ауыз тиеді. Тамақ ішіліп, әңгіме айтылған аралықта әуен естіледі, музыкалық аспаппен күй шертіледі яки ән шырқалады. Ал бұл кезде қонақтар әдеп сақтап, ас ішілмейтін.

Қонақ асы кезінде әуелеген ән мен күйді өз мақаласында зерттеуші Әсия Мұхамбетова толық сипаттаған:

«Әңгіменің әлқиссасы міндетті түрде адам туралы, оның кемел қасиеттері туралы (кемшіліктері туралы әзіл аралас сөз етілетін) айтудан басталады, сөз соңында қонақтарға күй ойнап бергісі келетінін жеткізеді. Бұл күй күйшін сөз еткен адамның бейнесімен сәйкес келуге керек. Мысалы, өнегелі ұрпақ тәрбиелеген әйел туралы айтылса, Құрманғазының «Қайран шешем» күйі, майданға қатысқан адамға арналса, «Жеңіс» күйі, жас бойжеткенге Дәулеткерейдің ойнақы күйі «Қос алқа», жас жұбайларға «Келіншек» күйі тартылатын. Көптеген күй қонақжай үй иесіне арналғандықтан, арнау-күйлерде адам есімі жиі кездеседі».

Қонақасында музыка ойнау отырыстағы әңгіменің жалғасы, алғыс білдірудің бір тәсілі саналады. Әсия Мұхамбетова өз еңбегінде музыканттардың жоғары мәртебесіне ерекше мән береді: оларды құрметті қонақ ретінде төрге шығаратын. Музыканттар алыстан сапарлатып келетіндіктен, олардан соңғы жаңалықтар да күтетін. Музыкалық қабілеттен бөлек, әңгімені мүмкіндігінше тапқырлықпен іліп әкету де өте жоғары бағаланды.

Бұл дәстүр 2009 жылы режиссерлер Досхан Жолжақсынов пен Рымбек Әлпиев түсірген «Біржан сал» фильмінде айқын көрсетілген. Фильмнің сценарийін қазақ тұрмыс-тіршілігінің білгірі Таласбек Әсемқұлов жазған.

Музыка мен ас ішу қатар жүрген тағы бір құбылыс – бұл тойбастар. Қазақтың дәстүрлі тұрмыс-тіршілігін жетік білетін Халел Досмұхамедов былай деп жазады: «Тойбастарда қалыңдық пен күйеу жігіт, олардың ата-анасы мен руластары мадақталады және жаңа үйленген жастарға бақыт пен ақ тілеу тіленеді». Әдетте, той бастаған ақынға келіннің ата-анасы өздерінің байлығы мен даңқына сай және жырдың мазмұнына байланысты ат, жібек шапан немесе ақшалай сый береді. Сый алған ақын оны басқалармен ырымдап бөліскен.

Бұл дәстүрді Сәкен Сейфуллин «Сол жылдарда» деген кітабында былай сипаттайды:
Бұл сәттер музыканың адамдарды байланыстырып, той-думанды қыздырып, естелік, мұра мен құндылықты ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырғанын білдіреді.

Кеңес билігі орнағаннан кейін ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салты жойылды, басқа тұрмыс басталды. Адамдар киіз үйден тұрғын үй мен пәтерлерге, ауылдан қалаға қоныс аударды, дастарханнан биік үстелге ауысты. Сондай-ақ еуропалық музыка мәдениеті белсенді дамыды, мандолин, гитара, баян сынды аспаптар танымал бола бастады. Олар ықшам еді әрі әнсіз өтпейтін үйдегі жиын-тойларда сүйемелдеу үшін домбырамен қатар пайдаланылды.
Дастархан басында шырқалатын заманауи ән осылай үн қатады. Бұл – Батыс Қазақстан облысы Орал қаласындағы құдалықтың жазбасы. Қонақтар «Анашым» әнін шырқап отыр. Әннің сөзін Батыс Қазақстанның тумасы Қайрат Жұмағалиев, ал әуенін Марат Омаров жазған.

ХХ ғасырдың екінші жартысындағы дастархан басында шырқалатын әндер музыка мен оның жаңа форматы – эстраданың кең танылуына жол ашты.
Бұл дәстүр Қазақстан қоғамының өмірінде музыканың жаңа қалыбына айналды. Қазір дастархан басында ән салу жаппай сипатқа ие болмаса да, дәстүр ретінде жалғасып, бұқаралық мәдениетте көрініс табуда. Мысалы, кино. Режиссер Ерлан Нұрмұхамбетовтің «Жаңғақ тал» фильмінде туған-туыс шілдеханаға жиналып, халық әні «Күміс құман-ай» әнін шырқайды.

Дастархан басында әдетте бірнеше дауыста орындалатын, ерекше вокалдық шеберлікті қажет етпейтін танымал эстрадалық әндер мен халық әндері шырқалатын. Әсіресе, біз бұған дейін қазақтың дастархан басында шырқалатын әндерінің королі деп атап өткен Шәмші Қалдаяқовтың, сондай-ақ Әсет Бейсеуовтің, Ескендір Хасанғалиевтің Нұрғиса Тілендиевтің, кейіннен «Айгүл», «Дос Мұқасан» вокалды-аспапты ансамбльдерінің және өзге де орындаушылардың әндерін көпшілік сүйіп шырқады. Әр республикада кеңінен танымал әрі сүйікті халық әндері мен авторлық туындылардың мәтіндері бар әндер жинағы жарық көрді.

2 маусым, 7 эпизод. «Азия дауысы» — Қазақстандағы алғашқы аутдор фестиваль
Бұл эпизодты дайындау үшін біз мәдениеттанушы Бердалы Оспанмен сұхбаттастық.
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.

BAYSA подкастының екінші маусымдағы соңғы эпизодты «Азия дауысы» фестиваліне арнауды жөн көрдік. Себебі тұңғыш музыкалық фестиваль әрі ән байқауы ретінде «Азия дауысы» Қазақстанның заманауи музыкалық мәдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Бұл эпизод жарнама емес және оған фестиваль ұйымдастырушылары демеушілік жасаған жоқ.

Қазақстанның «Азия дауысы» музыка фестивалі алғаш рет 1990 жылы Медеуде өтті. Осылайша он бес жылда қаланың басты музыка алаңына айналды. 2004 жылға дейін әлемнің түкпір-түкпірінен келген музыкант, журналист және тыңдармандар Алматыда жаздың ең ауқымды шарасында бас қосты. Бұл эпизодта Қазақстанның тұңғыш ашық аспан астындағы фестивалі туралы сөз қозғаймыз.

Фестивальді кәсіби телевидение мамандары –– телепродюсер Мұрат Ерғалиев пен режиссер Александр Пономарев жасады.

Фестивальдің негізін қалаған үшінші адам – Ирина Ковыряко. Ирина Владимирқызы 1977 жылдан бастап телевидениеде, музыкалық редакцияда қызмет істеді. Сол жерге Ерғалиев пен Пономарев те жұмысқа тұрады. Осылайша үштіктің бірлескен жұмысы басталды: олар бүкіл КСРО көлемінде көрсетілген ірі телевизиялық жобаларды жасады. Оның қатарында «Әнмен өрілген өмір» («С песней по жизни») және «Алматы достарын шақырады» («Алма-Ата встречает друзей») сынды өзге де жобалар бар.

— Олардың мінездері күрделі еді, бірақ сөз жоқ дарынды, тамаша жандар болатын, – деп еске алады Ирина Владимирқызы өзінің 41 жыл бірге жұмыс істеген әріптестері Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономарев жайлы.

Ирина Ковыряко бас директордың ұйымдастыру және қаржылық мәселелер жөніндегі орынбасары болды. Ол қаржылық есептен бастап логистика, қонақтарды орналастыру, штабты басқаруға дейінгі барлық мәселені шешетін, ал фестиваль аяқталған соң есеп беруге кірісетін.

«Медеуде» музыкалық фестиваль мен ән байқауын өткізуді Ерғалиев пен Пономарев ұзақ уақыт ойланып жүрді. Мұндай идея оларға «Сәлем, Медеу» бағдарламасында жұмыс істеп жүргенде келген. Мұндай ауқымды іс-шараны өткізуді сол кездегі Қазақ КСР Мемлекеттік телерадио төрағасы Ғаділбек Шалахметов пен Алматы қалалық атқару комитетінің төрағасы Заманбек Нұрқаділов қолдады.

–Заманбек Қалабайұлының арқасында «Бутя», «Астана Моторс», «Казкоммерцбанк», «Туркуаз» сынды танымал компаниялар бізге демеуші болды. Олар көп жылдар бойы фестивальге демеушілік етті. Көбіне жұлдыздардың келуіне жағдай жасайтын: яғни, келісімшарт пен қаламақысын төлейтін. Мысалы, 1995 жылы «Бутя» Пугачеваның келуіне , ал «Айя» әнші Haddaway-дың келуіне жәрдемдесті.

Диджей және X-Factor Kazakhstan байқауының қазысы Нұрберген Махамбетов көп жылдарын Қазақстан радиосының дамуына арнады. Сексенінші жылдардың аяғында ол мемлекеттік қазақ радиосында Danceteria атты би музыкасына арналған алғашқы бағдарламаны жасайды. Бір күні Нұрберген «Азия дауысы» фестивалі ұжымына шақырту алады. Оған фестивальдің баспасөз қызметін басқару ұсынылды.

Фестиваль ұйымдастыру жүгі ауыр жұмыс еді, ең алдымен логистика мәселесі қиындық тудырды: мердігерлерді табу, шетелдік қонақтарға шақырту жіберу, әртістер табу, сахнаны дайындау, концерт алдындағы сансыз дайындықты реттеу дегендей. Баспасөз қызметінің басшысы ретінде Нұрберген сыртқы байланысқа жетекшілік етті. Ол күндерді Нұрбергеннің өзі былай еске алады:

— Ауқымды жұмыс күтіп тұрды. Әсіресе, интернет пен әлеуметтік желі арқылы байланысқа шығу мүмкіндігі болмағанын ескерсек. Ол кезде жалғыз байланыс құралы пошта мен факс еді. Алматыда факсты Панфилов пен Калинин көшелерінде орналасқанқалалық пошта бөлімшесінен жіберуге болатын. Бірақ факсты қолдану да мүмкін болмады. Тыйым салынған әдебиеттерді басып шығару үшін әлдекімдер факсты қолдануы мүмкін болғандықтан, оны ресми түрде КГБ бақылайтын. Сондықтан факс қолданғаныңды білсе, түрмеден бір-ақ шығасың.

«Азия дауысы» фестивалінің басты мақсаттарының бірі – әлемнің түкпір-түкпірінен келген тыңдармандарды этно-музыкамен таныстыру. Соның ішінде танымал халық ырғағымен емес, заманауи интерпретациядағы этно-музыканы таныту мақсаты тұрды.

Нұрберген Махамбетовтың сөзінше, «Азия дауысын» этно-музыкалық фестиваль ету идеясын радиожүргізуші Евгений Бычков және ресейлік музыка сыншысы Артемий Троицкий ұсынған. Троицкийді Ерғалиев пен Пономарев алғашқы фестивальдің қазылар мүшесі етіп шақырған екен.

Алайда Ирина Ковыряко бұл пікірмен келіспейді. Оның айтуынша, Ерғалиев пен Пономарев «Азия дауысының» тұжырымдамасын өздері жасаған және оны Артемий Троицкий ұсынғандай рок-фестивальге айналдырғысы келмеген.

Троицкий байқауға қазылық етуге музыка индустриясында тізе қосып жұмыс істеп жүрген батыстағы достарын шақырды.

Олардың ішінде эмбиент жанрының негізін қалаушылардың бірі Брайен Ино, сонымен қатар Pink Floyd, The Clash, R.E.M. сынды рок жұлдыздарымен жұмыс істеген музыкалық продюсерлер Питер Дженнер мен Джо Бойд бар.

— Ол ешқашан этно немесе поп-фестиваль болған емес. Ең басты ой – ұлттық дәстүрді сақтау болды. Ұлттық, бірақ заманауи өңдеумен жасалған дүние болуы тиіс еді. Яғни біздің елдегілер қатысушылардың мәдениетін таныса, ал қатысушылар, керісінше, біздің мәдениетімізбен танысса дедік. Міндетті түрде этно болуы керек деген талап болған жоқ. Керісінше, басты шарт – ұлттық дәстүрдің заманауи өңдеде үн қатуы.

«Азия дауысы» фестивалінің музыкалық мазмұнына қатысты пікір екіге жарылғанда, кейбірі командадан кетті, олардың ішінде Нұрберген де бар.

Жыл сайын бағдарламада фестивальге тыңдарманның көп жиналуын қамтамасыз ететін поп-әртістердің саны арта бастады. «Азия дауысына» әр жылдары Патрисия Каас , Тото Кутуньо , рэпер Кулио және ресейлік: Андрей Губин, Линда, Алла Пугачева сияқты жұлдыздар келіп, өнер көрсетті.

— Бәрі шын ықыласпен жасалды, біз ессіз адамдай тынбастан жұмыс істедік. Бірақ өз қызығы да болғаны рас, себебі орасан зор істің басы-қасында болдық. Медеуде халықаралық фестиваль өткізу дегенді өзіңіз елестетіп көріңізші. Уақыт өте әлемнің үздік фестивальдерінің тізіміне енген байқауды ұйымдастырған Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономаревты ерекше құрмет тұттым. Бұл – адам сенгісіз жұмыс. Байқау Медеуде өткендіктен, көлік мәселесін де ұйымдастыру керек, оған қаладан жету үшін автобус күту керек, бітпейтін дайындықтар да тағы бар.

Тәуелсіздігімізді енді алып, Қазақстан қоғамы қиын кезеңді бастан өткеріп, етек-жеңін жинап жатқан 90-шы жылдар үшін «Азия дауысы» фестивалі жаңға медеу сыйлаған бір жылымық леп еді:

— Біз көңіл көтеру, сейіл құру, жақсы музыка, жақсы дыбыс дегеннің не екенін білмедік. Мұндай нәрсе болған жоқ. Мұндай деңгейдегі фестиваль, қалай десеңіз де, ойын-сауықтың мүлдем басқа әлеміне жол ашты. Сондықтан, меніңше, адамдар үшін бұл жаңа әлемге ашылған терезе болды.

Фестивальдің маңызды бөлігі – әлемге жаңа есімдерді танытатын, этно-музыканың айрықша құбылыстарымен таныстыратын ән байқауы болды.

Оған қатысу үшін Қазақстанның түкпір-түкпірі мен көршілес елдерден музыканттар өз өтінімдерін жіберді. Ұйымдастыру комитетіне барлығы 149 өтінім келіп түскен. Олардың ішінде музыкант және дыбыс режиссері Руслан Қара негізін салған қазақстандық «Роксонаки» этно-рок тобы бар еді.
Руслан Қара Қостанайда туып-өскен. Алтыншы сыныпта оқып жүргенде оны достары жеке секторда орналасқан шағын үйге шақырады. Жасөспірім балалар үйдің бір бөлмесінің терезесін пердемен жауып қойыпты, сосын микрофонды қосқанда, Led Zeppelin әнін шырқап сала берді.

Осылайша, он үш жасар Руслан жасөспірімдердың КСРО-да тыйым салынған музыкаларды тыңдайтын жасырын орнына тап болады.

Алғашында мұндай музыканы түсіну оңай болмады, бірақ тыңдаған сайын өзіне таңсық дыбысқа құлақ үйретіп, аспаптар партиясын ажыратуды, туындының әдемілігі мен әуезін бағалауды үйренді. Уақыт өте келе Руслан Pink Floyd, Rolling Stones, Beatles музыкасын ашты, ал британдық рок оның музыкалық талғамын қалыптастырды.

1990 жылы Руслан теледидардан «Азия дауысы» музыкалық фестивалі туралы хабарландыруды көреді. Ол кезде оның аз да болса музыкалық тәжірибесі бар еді: ансамбльде гитара тартты, әскерде борышын өтеп жүргенде әскери оркестрде үрмелі аспаптарда ойнады, Жезқазғанға жақын маңдағы Жәйрем ауылындағы клубтардың бірінде көркемөнерпаздар ұжымының музыкалық жетекшісі болып жұмыс істеді.

Руслан байқауға қатысуға бел байлап, аз уақытта өз командасын жинап үлгерді. Ол Жәйремде тұратын домбырашы Серік Көшкінбаевпен таныс еді, оған өзімен бірге байқауға баруға ұсыныс айтты. Серік те келісе кетті. Команданың үшінші мүшесі жезқазғандық клавишник Николай Дмитреску болды.

Сол жылдары Қазақстанда алғашқы рок топтар пайда бола бастады, олар көбіне орыс тілінде ән айтатын. Руслан қазақша рокты тыңдағысы келді. Русланның қарындасы ол кезде театрда жұмыс істейтін. Ол қарындасынан қандай мәтінге музыка жазуға болады деп сұрады. Қарындасы Бұһар жырау мен Үмбетей Тілеуұлы жыраудың жырлары бар кітапты ұсынды. Руслан кітапты оқып, қазақтың халық музыкасы мен жырларына ден қоя бастады.
Оған бұл туындылар рок-музыкаға жақын сияқты көрінді. Осылайша, топтың алғашқы екі әні – Бұһар жыраудың сөзіне жазылған «Сөз» және Үмбетей жыраудың сөзіне жазылған «Терме» әндері болды. Байқауға қатысуға үш ән керек еді, «Бесік жыры» үшінші ән ретінде бекітілді.

Руслан Алматыға өтінім беруге келгенде одан топтың атауын сұрайды. Команданы жинап, репертуарды таңдап жүргенде Руслан топқа ат беруді ұмытып кетіпті. Көп ойланбастан, топты қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген ежелгі тайпаның атымен «Роксонаки» деп атауды жөн көреді. Бұл туралы ол кеңес жазушысы Василий Янның «Финикилік кеме» тарихи хикаятынан оқыған еді.

Фестиваль шілде айының аяғында басталды. Оған дейін «Роксонаки» Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен 150-ге жуық топ келетіні туралы жарнамаларды көзі шалғанымен, өздерінің іріктеуден өтіп, «Медеуде» өнер көрсететінін есту таңғажайып жаңалық болды. Ауылдан келіп, мұндай үлкен сахнаға топ ете қалу – үлкен сынақ екені айдан анық.

— Сезімімізді, әрине, сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Біріншіден, бұл біз қатысқан осындай ауқымдағы алғашқы халықаралық фестиваль әрі Медеуде өтеді. Бұл, расымен, таңғажайып дүние, айнала қоршаған тау, сахнада ән салсаң, дауысың жаңғырып сала береді.


«Роксонаки» финалда өнер көрсеткенде де тіпті қазылар алқасының көңілінен шығып, бірінші орынды қанжығаға байлаймыз деп ойламады. Қала берді, «Азия Дауысы» олардың өмірін өзгертеді деген ой үш ұйықтаса да түстеріне кірмегені анық:

— Бізге финалға өткеніміздің өзі жеткілікті еді. Финалда өнер көрсеткен соң киіз үйде отырғанымызда журналистер жүгіріп келіп, біздің бірінші орынды жеңіп алғанымызды айтқанда мен сенген жоқпын, бұлай болуы мүмкін емес. Сол кездегі көңіл-күйім әлі есімде.

Сол жылы «Роксонаки» тобы бірінші орынды жеңіл алды, екінші орынды әнші Мақпал Жүнісова мен Тьвадан келген «Центр Азии» тобы бөлісті, ал үшінші орын моңғолиялық «Шыңғысхан» тобына бұйырды. Ал Өзбекстаннан келген «Карс» тобы фестивальдің гран-при иегері атанды.

Руслан Қараның сөзінше, «Азия дауысы» фестивалі Қазақстанның музыка индустриясына айтулы ықпал етті. Сол кезде көптеген адамның музыкаға құштарлығы артып, қызығушылық танытып, әуестене бастады.

— Күшті серпіліс болғаны рас, сол кезде көптеген орындаушының шығуына түрткі болды. Әсіресе, қазақша әрі ұлттық нақышта ән салатын қазақ әншілері пайда болды. <...> Алғашқы екі-үш жылда фестиваль этно-музыка тақырыбын қамтыды, кейін Ресейдің және батыстың поп-әртістері шақырыла бастады. Бірақ әуел баста «Азия дауысы» ұлттық музыка фестивалі деп жарияланған еді. Тек осы үшін де байқауды көруге келетін, «Азия даусының» атының барша әлемге танылғаны да содан.

Ирина Ковыряко 2005 жылы фестивальдің неліктен тоқтағанын айтуға әзір дайын емеспін дейді, бірақ бір күні бұл оқиғаны айтып беруге уәде берді. Бұл Мұрат Ерғалиев пен Александр Пономаревтің де, Ирина Владимирқызының да өміріндегі үлкен тарауы еді, оны жабу әрине, оңайға соққан жоқ:

— 15 жыл өміріңді арнау, осы жобамен өмір сүру деген құр сөз емес. Жобаны дамытып, көпшілікке, көрерменге, халыққа қызық болуы үшін қолыңыздан келгенін жасайсыз, алады да байқауды жай ғана жауып тастайды. Саша мен Мұрат басында есеңгіреп қалған сияқты, сосын реніш те болды. Ұзақ уақыт жүрегіңе реніш сақтап жүгенде, өзің айналысқан істі жаңғыртуға деген ниет оты да біртіндеп сөне береді. Олар өмірден өткенше осы жағдайға ренжіген сияқты деп ойлаймын.

«Азия дауысы» фестивалі – еліміздің музыка мәдениетінің дамуындағы маңызды кезең. Ол көптеген қазақстандық орындаушыға жол ашқан алғашқы ірі концерт алаңы болса, ал көрермен қауымның жадында жарқын естелік болып қалары анық.
Бірінші маусымы
1 маусым, 1 эпизод. Ән-қызмет
Музыка қаншама жүзжылдықтар бойы көшпенді қазақ қоғамының өмір салтымен бірге туып, біте қайнасты. Сондықтан Baysa подкастының алғашқы эпизодында музыка мен дыбыстың шамандар мен бақсылардың ойынында қандай маңызға ие екенін, сондай-ақ жақынынан айырылған жанның көңіліне жоқтаудың қалай демеу болғанын әңгімелейміз.
Бұл эпизодта Тәңіршілдік дәстүрін ұстанатын бақсы Ховаған Төбет Қам, музыкатанушы Меруерт Құрманғалиева мен мәдениеттанушы Зира Наурызбаева сарапшылық ойын ортаға салды.
Подкастты Болат Өтемұратов атындағы Қордың қолдауымен Bulbul студиясы және Батырхан Шөкенов атындағы Қор жасады. Жаңа эпизодты өткізіп алмау үшін подкастқа жазылуға шақырамыз.
1 маусым, 2 эпизод. Қазақтың дәстүрлі музыкасындағы табиғат образы
Табиғат пен қоршаған орта көшпелі халықтың өмірінде ерекше орын алады, өйткені тұрмысы соған байланысты болды. BAYSA подкастының жаңа эпизодында күміскөмей әншілердің кең дала, өзен, көл, тауды жырлап, құстармен сырласып, жануарын жоқтап, жан азабын әнге айналдырғаны туралы әңгімелейміз.
Дәрісті Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының аға оқытушысы, докторант Бағлан Бәбіжан дайындады. Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
Эпизодты дайындауға ғылыми кеңесші Раушан Жұманиязова, дыбыс режиссері Дәуіт Жантасов, продюсер және редактор Айсұлу Тойшыбекова атсалысты.
Эпизодта қолданылған музыкалар Карина Абдуллинаның жеке мұрағатынан, Bilim TV мен Орталық мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазбалары архивінен алынды, сондай-ақ The Buhars пен Ахан Отыншиевтің шығармалары пайдаланылды.
1 маусым, 3 эпизод. Аймақтық қазақ музыка мектептері
Бұо эпизодта дәстүрлі қазақ музыкасының аймақтан аймаққа карай қалай ерекшеленгенін және осы аймақтық ерекшеліктерді қалыптастыратын факторлар туралы баяндаймыз.
Дәрісті профессор және өнертану докторы Саида Елеманова дайындады. Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
Эпизодта ҚР кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбаларының Орталық мемлекеттік мұрағатымен ұсынылған Манарбек Ержановтың орындауындағы «Ақ сиса» әні, Күләш Байсейітованың орындауындағы «Елігай» әні және SUYUNBAY19 жобасымен ұсынылған Тоғжан Қыдырсинованың орындауындағы Есбайдың «Терісқақпай» күйі, Сүндет Орезекұлының орындауындағы Сәкен Тұрысбектің «Күлтегін» күйін естісеңіздер болады.
1 маусым, 4 эпизод. Шетелдік этнографтар мен музыканттар қазақтың ән-күйлерін қалай жинады
«BAYSA подкастының жаңа эпизодында мұрағаттарда сақталған қазақ музыкасының алғашқы жазбалары, Александр Затаевичтің экспедициялары мен қазіргі таңда қазақ музыкасының тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де қалай жазылып, сақталатыны туралы әңгімелейміз.
Эпизодта Ethnologsiches Museum – Staatliche Museen zu Berlin музейінде сақтаулы тұрған Рихард Карутцтың жазбалары, сондай-ақ Алматыдағы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбалары мұрағатында сақталған Әміре Қашаубаевтың орындауындағы «Балқадиша» әнінің жазбасы қолданылды. Сондай-ақ эпизодтың кейіпкері – күйші әрі дирижер Нұрлан Бекенов арнайы BAYSA подкасты үшін «Әуез» және «Қос келіншек» күйлерін орындайды».
1 маусым, 5 эпизод. Музыкамен баяндалған маңызды тарихи оқиғалар
Дәрісті музыкатанушы Антон Сомов дайындады
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
1 маусым, 6 эпизод. Күйші Динаның өмірі мен шығармашылығы
Дәрісті күйші, домбырашы, Қазақ ұлттық өнер университетінің оқытушысы, PhD докторы Айтолқын Тоқтаған дайындады.
Эпизодта Динаның орындауындағы Бұлбұл, Ерке ер, 8 март және Науысқы тартқан күйлері пайдаланған.
1 маусым, 7 эпизод. Қазақ операсының пайда болуы
Дәрісті дайындаған – музыкатанушы Жанель Сафиева
Дәрісті оқыған – Бексұлтан Бағытжан.
1 маусым, 8 эпизод. Қазақстанға жер аударылған ұлттардың музыкалық дәстүрі
BAYSA подкастының 8-ші эпизоды әңгімелеу түрінде өрбиді. Бұл эпизодта Қазақстанға жер аударылған халықтардың ұлттық музыка мәдениеті қалай сақталғаны туралы әңгімелейміз, соның ішінде поляк және корей диаспораларына тоқталамыз.
Біз «Нарцыз» поляк жастар ансамблінің жетекшісі Марина Ершовамен және «Родина» корей хорының жетекшісі Владимир Шинмен сұхбаттастық.
1 маусым, 9 эпизод. ХХ ғасырдың 50-70 жылдарындағы кинодағы музыка
Дәрісті киносыншы Гүлнар Әбікеева дайындады.
Дәрісті оқыған Бексұлтан Бағытжан.
1 маусым, 10 эпизод. Өзіміздің сүйікті әндеріміз туралы сөз қозғаймыз
Подкасттың бірінші маусымын серіктеріміз және достарымызбен бірге аяқтаймыз. Біз Карина Абдуллинаны, jeltoksan., Болат Өтемұратов атындағы Қордың директоры Марат Айтмағамбетовты, PR директор Леонид Нигматуллинді, ақын және аудармашы Тілек Ырысбекті шақырып, олардың сүйікті әндері туралы әңгімелестік. Сондай-ақ, өздерінің сүйікті әндерімен Батырхан Шөкенов атындағы қордың директоры Наргиз Шөкенова мен BAYSA подкастының продюсері, Bulbul студиясының негізін қалаушысы Айсұлу Тойшыбекова да бөлісті.

Эпизод осы әндердің үзінділерінен тұрады:
- Шаба Әденқұл орындауында «Япур-ай»;
- «АБАТ» этно-тобының орындауындағы «Қарай көзім»;
- Құрманжан Омарова мен «Дос-Мұқасан» тобының орындауындағы «Сағындым сені»;
- Амира Айтқұлованың орындауындағы «Құстар әні» @amira.lyric;
- «Овощи Фрукты» тобының «Перекрёсток».
Сондай-ақ, Musicola тобы жазған, халық бесік жыры «Ай-әй бөпем» және The Buhars feat jeltoksan «Теңіз» әні.

Бізді музыка алаңдарында тыңдаңыз
Apple Podcasts
Google Podcasts
Яндекс Музыка
Castbox
Soundcloud
Подкастты дайындады
  • Айсұлу Тойшибекова
    Редактор және продюсер
  • Гүлдана Тауасар
    Мұқаба дизайнері
  • Эмиль Досов
    Композитор
  • Карина Абдуллина
    Баяндаушы
  • Бексұлтан Бахытжан
    Баяндаушы
  • Friedrich Shegirtke
    Материалдардың қазақ тіліндегі аудармасын жобасы орындады
  • Меруерт Курмангалиева

  • Айғаным Рамазан

    Баяндаушы
  • Саида Еламанова

  • Зира Наурызбаева

Ақпараттық серіктесі
  • CITIX
    CITIX БИЗНЕС ҮШІН ӘЛЕМДЕГІ АНОЛОГЫ ЖОҚ ЗАМАНАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ӘЗІРЛЕДІ.

    Сәтті коммерциялық жобаларды жүзеге асыру және қалалық ортада жайлы тұру үшін стандартты емес технологиялық шешімдерді жасайтын қазақстандық IT-компания.